MAHZEN-ÜL ULÛM_Seyyid Abdülzâde Muhammed Tâhir Serkiz Urpîlyân

TAKRIZLER:

Osmanlı alimlerinden ve devlet adamlarından Ahmed Cevdet
Paşanın lutf ederek yazdı.ı takriz:
Latîf, kıymetli eserlerin yazıldığı Sultân Abdülhamîd hânın gönülleri
cezb eden feyzli devrinde, yeni yazılan eserlere katılan bu eser, ilmleri
ve fenleri birbirinden ayırmak ve kısmlarını göstermek, müellişerinin ismlerini
bildirmek husûsunda, geçmişde yazılan eserlere güzel bir ilâvedir.
Meâdin-i hey’et-i fenniyyesi başkâtibi Tâhir efendi ile Serkiz efendinin birlikde
(Mahzen-ul-ulum) adıyla bir kitâb yazmaya teşebbüs etdiklerine dâir
matbu’ ve uzun bir yazı ve kitâbın bir bölümü dikkatle okundu. Parçadan
bütüne istidlâl ile takdîre şâyan görüldü ve beğenildi. Çünki, dahâ önce
bu konuda (Mevduat-ul-ulum) ve (Keşf-uz-zunun) gibi ilmlerin ve fenlerin
mevzû’ları ve ismlerine dâir kitâblar yazılmış ise de, sonra bu sâhalar
terk olundu. Nice zemândan beri gelip geçen müellişerin terceme-i hâlleri
meçhûl kalmış idi. Böyle bir zemânda müellişerin kısaca hayâtları ve
eserleri, yukarıda adı geçen kitâbların muhtevâsı ile birleşdirilerek hepsinin,
bu (Mahzen-ul-ulum) kitâbında toplanacağı, onlarda bulunmayan
bilgiler de ilâve edileceği için, ulûm-i islâmiyyeyi [islâmî ilmleri] kendisinde
toplayan çok fâideli bir eser olacağı anlaşıldı. Eser temâmlanıp önceki
kitâblarla karşılaşdırıldığında, üstünlük derecesi anlaşılacak ve “Öncekiler
sonrakilere ne kadar çok şeyler bırakmış” denilecekdir. Allahü teâlâ
bu eseri temâmlamayı nasîb eylesin! Bu düâ, kendisine düâ etmemiz üzerimize
lâzım olan pâdişâhımıza tekrâr düâ etmeye vesîle oldu.
Hakîm ve kadîr olan Rabbinin lütuşarına muhtâç;
Ahmed Cevdet.
_________
Alim ve fadıllardan Gelenbevizade muhterem Hayrullah Efendinin
ihsan buyurdukları takrizleri:
Âlimlerin asrlardan beri, dünyâ kütübhânelerini süsleyen pekçok
eserlerinden, ilmlere ve fenlere dâir bilgilerden bahs eden ve (Mahzenul-
ulum) adı verilen bu kitâbın, pâdişâhımızın terakkîyi teşvîk eden himâyelerinde
yazılması teşekkürü mûcibdir.
Bu kitâbın ilm ve ma’rifet sâhiblerine, araşdırma yapanlara, talebelere
büyük fâideler sağlayacağı akl sâhiblerince gâyet açıkdır.
Kitâblarla alâkalı ilmlerin ehemmiyyetini herkesden evvel takdîr
eden islâm âlimleri tarafından, vaktiyle bu sâhada ba’zı kıymetli eserler yazı
lmışdı. Ancak, bu eserlerin tertîblerindeki fâide sınırlı kalmışdır. Ayrıca
o zemândan şimdiye kadar yazılan kitâbların o eserlerde yer almadığı meydândadı
r. Bu bakımdan bu kitâb, o husûsdaki eksikliği gidereceğinden,
müellişerinin ortaya koydukları bu hizmetleri gerçekden takdîre lâyıkdır.
Gelenbevizade.
Saltanat-ı seniyyenin eski mensublarından, fazilet ve kemal sahibi
Kastamonu ve Trablusgarb vilayetleri kapı kethudası se’adetli ‹brahim
Raşid Efendi hazretlerinin belagatlı kaleminden cıkan takrizi:
(Mahzen-ul-ulum) ismindeki bu kitâb, takrîz ve takdîre, hazîne-i hümâyûnda
ve erbâb-ı fünûn nezdinde kütübhânelerin süsü kabûl edilmeye
lâyıkdır. Böyle olduğu, okuyarak istifâde edecek olan akl ve anlayı
ş sâhibleri için âşikârdır.
Mukaddimesinde bildirildiği üzere müellişer, bu kıymetli kitâbı,
böyle güzel bir şeklde yazmakla, geçmişde ve günümüzdeki ilm ve
ma’rifet ehlinin fâideli eserlerini herkese tanıtmışlardır. ‹lm ehline göre, bu
eseri, lâyık olduğu şeklde medh etmek mümkin değildir.
Kullarına çok ihsânda bulunan Rabbinin lütuşarına en çok muhtâc
olan;
İbrahim Raşid bin Nu’man.
_________
Osmanlı devlet adamlarının meşhurlarından, şura-yı devlet-i bidayet
mahkemesi reisi Sa’id Be. efendi hazretlerinin lutfetdikleri kıymetli
takriz:
Zâhirî ve bâtınî bütün terakkî vâsıtalarını feyzli himâyelerinde bulunduran
pâdişâhımız efendimiz hazretlerinin me’ârif asrı olan devrlerinde,
böyle bir (Mahzen-ul-ulum) neşr olunması teşekkürlere lâyıkdır.
‹lmlerin ve ma’rifetlerin kısmlarını ve bunların kollarına âid kitâbları
derli toplu olarak araşdırma erbâbına takdîm eden böyle bir eserin kıymeti
anlatılamaz.
Batıda bu sâhada yazılan kitâblar, her zemân âlimlerin ve dâhîlerin
el kitâbıdır.
Ma’rifet feyzini şarkdan almış olan garblıların, bu sâhadaki eserlerine
benzeyen yeni eserlerin bizde çıkmamış olması hiç hoş olmayan bir
gecikmedir.
Öncekilerin bu sâhada yazdıkları ba’zı eserleri mevcûd ise de, onlar
zemânımızda unutulmuşdur.
Kitâblardan ve müellişerden bahs eden bu kitâb, ilm ve ma’rifetler
hazînesi olduğundan, ona (Mahzen-ul-ulum) ismi verilmesi son derece
uygundur.
Böyle fâideli bir eseri yazmak himmetinde bulunan, Tâhir ve Serkiz
efendilerin gayretleri, ayrıca takdîre şâyândır.
Bu kitâbın her sahîfesi umûmî ve husûsî bilgiler için bir aynadır. Öyle
bir ayna ki küçük büyük herşeyi göstermekdedir.
– 6 –
Müşkillerin hazînelerini açan, zorlukların karanlığını aydınlatan akl
ve zekâ ziyâsı var olsun.
Allahü teâlâ, pâdişâhımızın himâyesinde müellîşerini mükâfâta nâil
eylesin diye düâ etmek, her kadîrşinâs insâf ehlinin vazîfesidir.
fii’r:
Lâyık-ı vasf ve senâ bir eser oldu zâhir,
Yazdılar himmet ve ikdâm ile Serkiz, Tâhir.
Kulların en âcizi;
Sa’id.
_________
Osmanlı ediblerinin buyuklerinden, meclis-i nafia başkatibi,
Ceride-i bahriyye baş muharriri, muhterem Hamid Vehbi be.efendinin
i’cazlı kaleminden cıkan, secilmiş hediyyesi olan takriz:
Vaktiyle garbın ilmî terakkîlerine gıbta nazarıyla bakarak üzülenler,
hâlen peşipeşine yazılan eşsiz eserlerimizi görüp sevindikce, şevke geliyorlar.
Bu durum, asrımızdaki büyük ilerlemenin hâlen sâhib olduğu derecenin,
gelecekde batılıların gözlerini kamaşdıracağını göstermekdedir.
Meselâ, memleketimizin fâdıllarının baştâcı merhûm Kâtib Çelebî
(Keşf-uz-zunun) adındaki çok kıymetli eseriyle, şarkın kütübhânelerini
süslemişdir. Diğer ba’zı müellişer de bu sâhada birkaç eser yazmışlardı
r. Ancak, günümüz batı fenleri arasında “bibliyoğrafî” denilen ve husûsî
bir ehemmiyyet taşıyan bu geniş ilmin, günden güne i’tibârının artması,
bu konudaki noksanımızı idrâk eden ve hakîkati görenler yanında
ciddî bir gıbda hissi doğurmakda idi.
Son olarak, inceleme ve araşdırma ehlinin başında gelen iki mahâretli
ve gayretli zât, bu noksanımızı gidermeye önem vererek (Mahzenul-
ulum) adıyla hakîkaten ilmler hazînesi denmeye lâyık, güzel bir eser
yazmışlardır. Bütün Osmânlı me’arîf ehli tarafından, gerçekden beğenilmeye
mazhâr oldular.
Gayretleri bol, sa’yleri meşkûr olsun.
Yalnız şarkın değil, garbın bile kütübhânelerini tanıtacak olan bu kıymetli
eser, her yönden seçkin kimselerin teşekkürlerine lâyıkdır.
fii’r:
Gelin ikdâm-ı Serkiz ve Tâhir,
‹tdi bir mahzen-i ulûm inşâ.
Oldu el-Hak mecâmi-ül-efdâl,
Dense ess-ül-esâs-ı ilm becâ.
[Bakınız! Serkiz ile Tâhir “Mahzen-ül-ulûm” kitâbını yazdı. Gerçekden
bu kitâb fazîletlerin toplandığı bir kitâb oldu. Buna ilmin temelinin temeli
adı verilse yerindedir.]
Kulların en aşağısı;
Hamid Vehbi.
_________
Osmanlı ediblerinin buyuklerinden Muallim Naci efendinin ihsan
buyurdukları kıymetli takrizleri:
(Mahzen-ul-ulum) müellişeri Efendiler hazerâtına:
Efendiler hazerâtı:
(Mahzen-ul-ulum) adıyla yazdığınız büyük eser, insanlık âlemini
minnetdâr edecek fâideli eserlerdendir. Tebriklerimi arz etmekle berâber,
âcizâne bana düşen teşekkürü takdîm ile iftihâr ederim.
Bu eser, muhterem nâmınızın devâmı için kâfîdir. Hattâ zemân
geçdikce ehemmiyyeti artacakdır. Bugün meselâ (Katib Celebi) adını bütün
dünyâ hürmetle yâd ediyor. Muhtemeldir ki, Osmânlı âlimlerinin dâhîlerinden
olan o büyük zâtın sâhib olduğu yüksek meziyyet, yaşadığı devrde
şimdiki kadar takdîr edilmemişdir.
(Mahzen-ul-ulum)un tertîbinde ne kadar zahmet çekmiş olduğunuz,
az bir düşünmeyle anlaşılıyor. Bu kitâbdan büyük bir kolaylıkla istifâde
edecek olanlar, size nasıl teşekkür etmesinler.
Osmânlı cem’iyyetinin, belki diğer bütün milletlerin, ma’nen muhtâc
oldukları bir hizmeti, böyle mükemmel bir şeklde yerine getirmekle,
aramızda mümtâz olarak, bütün Osmânlıların iftihâr vesîlesi oldunuz ve
kendinizi de pâdişâhın yüksek iltifâtlarına lâyık eylediniz.
Muallim Naci.
_________
Osmanlı alim ve muderrislerinin buyuklerinden Amasyalı katibzade
el-Hac Mustafa Rif’at Efendi merhumun vefatından evvel hediye
eyledi.i takriz:
‹lm ve ma’rifete çok kıymet veren pâdişâhımızın himâyesinde, bu
def’a tertîb edilen ve yazılan (Mahzen-ul-ulum) adındaki kitâb, ilm ve kemâl
erbâbı ile, ilme hevesli olanlar için bir kitâblar aynasıdır. Bu aynadan
ülemâ zümresinin kalblerinin mahbûbu olan ilmî kitâblar, iştiyâkla bakan
gözlere görünerek, bundan hâsıl olacak fâide ve güzelliklerin yüksek
derecesini anlatmak mümkin değildir.
Hele (Mahzen-ul-ulum) kitâbının yazılışı ve tertîbi, esere ayrı bir güzellik
vermekdedir. Tâhir ve Serkiz efendilerin vatana hizmet yolunda böyle
fâideli bir eser için yapdıkları çalışma her bakımdan takdîr ve teşekküre
lâyıkdır. Katibzade Mustafa Rif’at.
_________
Amasya eşrafından ve muderrisin-i kiramından Kengaravi faziletli
Hace Salih Sabri Efendi hazretlerinin yuksek takrizi:
Pâdişâhımızın ilm ve ma’rifet devri olan zemânında (Mahzen-ululum)
adlı kitâbın yazılmasının ve tertîbinin gâyesi; ülemâ-i kirâmın ve fâdı
lların çeşidli ilmlere âid yazdıkları kitâblara dâir kısa ve fâideli bilgiler vermekdedir.
Bu eser, umûmî bir fihriste olan ihtiyâcı karşılayan yeni eserlerden
sayılmakdadır. Böyle mükemmel ve güzel bir sûretle tertîb edilen
bir eserin neşr edilmesi teşekkürü mûcibdir. Bu kitâbı yazan ve tertîb eden
me’ârif erbâbından Tâhir ve Serkiz efendilerin bu konuda sarf etdikleri himmet
ve gayret takdîre şa’yândır.
El-Fakir Salih Sabri.

MAHZEN-UL-ULUM
Bismillâhirrahmânirrahîm.
Elhamdülillâhi Rabbil âlemîn. Vessalâtü vesselâmü alâ resûlinâ
Muhammedin ve alâ âlihî ve sahbihî ecma’în.
Yerin ve göklerin yaratıcısı olan Allahü teâlâ, hikmet ve kerâmetler
sâhibi, övgüye lâyık, müstesnâ sultân, saltanât tahtının süsü, güç ve kudret
sâhibi halîfe Sultân ibn-üs-sultân Sultân Gâzî Abdülhamîd Hân-ı Sânî
efendimiz hazretlerine ilâ âhir-i deverân kuvvet ve şânla saltanât tahtı
nı süslemeyi, nasîb buyursun. Âmîn.
Fazîlet ve kemâl erbâbının ma’lûmu olduğu üzere, ilmler ve ma’rifetler
naklî ve aklî olarak, iki yoldan akan hâlis ve berrak bir ilm ve ma’rifet
suyudur. Dünyâ ve âhıret se’âdetinin gülistânı, işte bu ilm ve ma’rifet
suyu ile gelişir ve tâze kalır.
ilmler ve ma’rifetler, her şahs, her millet ve her kavm için se’âdet
ve kurtuluş vesîlesi olur. Âlemin nizâmının devâmı ve insanoğlunun intizâmı
nın bekâsı, ilmin kâidelerine uymakla hâsıl olur. Herşeyde fâideyi elde
etmek, zararı uzaklaşdırmak, ilm ve ma’rifetle mümkin olur. Akl aynası
nın cilâsı, ilm ve ma’rifet, insanın şeref ve meziyyeti fazîletdir. Ahlâkı güzelleşdirmek
ve iyi terbiye, ancak ilm ve ma’rifet ile elde edilir. insanoğ-
lunun aklları hayrete düşüren bunca buluşları da, ilm ve ma’rifet sebebiyledir.
Hülâsâ, ilmlerin ve ma’rifetlerin fazîletini anlatmak husûsunda, insanı
n dili ve kalemi âcizdir.
ilmlerin ve ma’rifetlerin uzun zemân zabt edilmesine ve korunması
na ve her asrda umûma yayılmasına hizmet eden en mühim vâsıtalardan
birincisinin, yazılan kitâblar olduğu meydândadır. Binüçyüz bu kadar
seneden beri ilm ve fazîlet ehli tarafından, ilm ve fenlere dâir tertîb ve
te’lîf buyurulan kitâblar, gökdeki yıldızlar gibi sayısızdır.
Her asrda ve zemânda, âlimlerin dünyâ kütübhânelerine yâdigâr bı-
rakdığı kitâbların ismlerini, mertebelerini, müellişerinin ism ve künyelerini,
memleketlerini, vefât târîhlerini, hayâtlarını bilmek, âlimler için tabi’î
bir arzûdur. Bunun gibi bir ilmi öğrenmek ve o ilmde ihtisâs sâhibi olmak
isteyenlerin, o ilmle alâkalı te’lîf edilen eserlerden haberdâr olmaları lâzı
mdır. Ayrıca bir ilme dâir kitâb yazmak istenince, o ilmle alâkalı eserlere
vâkıf olmanın da, yazılacak kitâbın her bakımdan mükemmel olması
nı sağlayacağı açıkdır.
Hâl böyle iken, bunca senelerden beri, islâm memleketlerinde, ilm
ve fazîlet ehlinin yazdığı ilmî eserlerin temâmını mütâle’a etmek şöyle dur sun, sâdece bir ilm dalıyla alâkalı olarak yazılan eserleri tedkîke bile insanı
n ömrü kâfi gelmez. Belki sâdece bir ilm dalında yazılan eserlerin çokluğ
u, insanın ömrü ile aslâ kıyâs kabûl etmeyecek derecede büyük bir nisbetsizlik
içinde olduğu iddia edilse, mubâleğa edilmiş olmaz. Bundan dolayı
yazılmış olan kitâbların, ismleri ile, bu kitâblar hakkında ma’lûmâtı içine
alan, kitâb fihristlerinin lüzûmu, vaktiyle âlimler tarafından düşünülmüş
ve takdîr edilmiş ve bu mevzû’da çeşidli ve mu’teber fihristler yazılmışdı
r. Ancak o fihristlerin yazılış şekli ve tertîbi husûsî olup, herkes istifâde
edememekdedir.
Ayrıca o fihristlerin yazıldığı devrlerden bu zemâna kadar geçen bir
iki asr içinde ve bilhâssa ilm asrı olan Pâdişâhımızın (Abdülhamîd Hân-
ı Sânînin) zemânında, gerek saltanât merkezinde ve gerek taşrada yazılmı
ş olan eserler, o fihristlerin dışında kalmışdır. Bu durum göz önünde bulundurulunca,
geçmişde yazılan fihristlerin kâfî gelmediği dahâ açık bir
şeklde ortaya çıkar.
Yazılan eserler üzerinde bilgi sâhibi olmak husûsu, bir müddetden
beri Avrupada gâyet mühim ve üzerinde durulan bir ilm hâlini almışdır. Bibliyoğ
rafi adıyla husûsî bir yer kazanmış; bu ilmin ehemmiyyeti dahâ çok
takdîr edilmeğe başlanıp, bu husûsda birçok kitâblar yazılmış ve neşr edilmişdir.
Hülâsâ, yazılan kitâblardan bahs eden kitâb fihristlerinin fâideleri ve
güzellikleri âşikârdır. Bu sebeble sırf vatana âcizâne bir hizmetde bulunmak
arzûsu ile ve velîni’metimiz, şevketli pâdişâhımız hazretlerinin, ilmin
ve ma’rifetin ilerlemesi husûsunda, yüksek yardımları ve devâmlı teşvikleri,
bu umûmî fihristin hâzırlanmasında şevke ve gayrete sebeb oldu. Allahü
teâlânın yardımıyla temâmlanıp, (Mahzen-ul-ulum) ismi verildi. Bu
eserin başlıca kaynakları; (Miftah-us-se’ade), (Keşf-uz-zunun) ve diğer
çeşidli mu’teber kitâblar, saltanat merkezi istanbulda ile Mısır ve Beyrût
gibi büyük yerlerde bulunan meşhûr kütübhânelerdeki fihristlerdir.
Bu kitâbı yazmaya başlamadan önce, tertîbinin aşağıda belirtilen
esâslara göre yapılması düşünüldü:
a– Kitâbların ismleri yazılmadan evvel, ilm ve fenlere dâir bölümlerin
yazılmasında, ilmlerin ve fenlerin aralarındaki münâsebetin gözetilmesi.
b– Eserin tertîbini güzelleştireceği için, kitâbların ismleri kısmında
her kitâbın alâkalı olduğu ilme âid bölümde gösterilmesi, kitâblar ve
müellişerin ismleri hakkında kısa ve fâideli bilgiler verilmesi.
c– Bir kitâbın hangi ilmden bahsetdiğine dâir bilgileri kolayca elde
etmeği sağlayacağı için, kitâbların harf sırasına göre tertîb edilmesi.
d– Her asırdaki ilmî gelişmelerin seviyesini kolaylıkla tesbît etme-
ği sağlayacağı için, kitâbların târîh sırasına göre tertîb edilmesi. e– Müellişerin ismlerinin harf sırasına göre yazılması ve her müellifin
ismi altında çeşidli ilmlere dâir yazdığı kitâbların gösterilmesi.
f– Fâideli olacağı düşünülerek, müellişerin hayâtları hakkında bilgi
verilmesi.
g– Ayrıca pekçok fâideler sağlayacağı için, istanbulda ve diğer
önemli şehrlerdeki meşhûr kütübhânelerin yerleri, kitâb mevcûdları ve Avrupada
kitâb ismlerine dâir yazılan kitâblardan bahs edilmesi.
işte bunlardan dolayı bu kitâb, aşağıda yazılan altı kısm üzere tertîb
olunmuşdur.
Birinci kısm: ilmlere ve fenlere dâir bölümleri içine almakdadır.
ikinci kısm: ilmlerin çeşidleri i’tibâriyle, kitâbların ismleri hakkındadı
r. Her bir ilme dâir yazılan eserler için, ayrı ayrı bölümler yapılmışdır. Her
kitâb, âid olduğu bölümlerde gösterilmişdir. Yazılan eserlerden bahs
edilirken, müellişerinin ismi, künyesi, nisbetleri, doğum veyâ vefât târîhleri
ve eserlerine âid kısa bilgiler verilmişdir.
Ucuncu kısm: Yazılmış olan eserleri harf sırasına göre gösteren fihristlerdir.
Dorduncu kısm: Yazılan kitâbları târîh i’tibâriyle gösteren fihristlerin
yer aldığı kısmdır.
Beşinci kısm: Müellişerin alfabetik ism listesi, herbir müellifin çeşidli
ilm kollarında ne kadar eser yazdığı ve müellişerin çoğunun hayâtı
nı bildiren kısmdır.
Altıncı kısm: Merkez-i saltanât-ı seniyyede [istanbulda] ve diğer
memleketlerde bulunan çoğu kütübhâneden, bu kütübhânelerdeki kitâb
mevcûdundan ve avrupada kitâblara dâir neşr olunan eserlerden ve bu
konu ile alâkalı diğer ba’zı fâideli bilgilerden bahs eden kısmdır.
Dahâ önce de bahs etdiğimiz gibi, onüç asırdan beri, âlimler, fâdıllar,
hükemâ, edîbler, târîhciler ve diğer ilm ve fen erbâbı tarafından yazı
lan kitâblar, gökdeki yıldızlar gibi sayısız olup, haddi hesâbı yokdur. Bu
sebeble bu kitâbda onların hepsini anlatmak mümkin değildir. Ancak okyânusdan
bir damla misâli ve her tarafı aydınlatan güneşden bir zerre kâbilinden
olmak üzere, âcizâne araşdırmamız derecesinde yazılan bu kitâbı
okuyuculara arz ve takdîmle iftihâr ederiz. Böyle bir kitâbı yazmak
haddimizin ve gücümüzün üstünde olduğu hâlde, sâdece vatana âcizâne
bir hizmetde bulunmak için hâlisâne bir niyyet ile hâzırlandı. Böyle bir
eserde görülecek hatâ ve noksânların, fazîlet ve irfân erbâbı katında afva
mazhâr olacağını ümîd ederiz. Muvaffâkiyet Allahü teâlâdandır.

Birinci Bolum
iLMLERiN MENŞE’i [KAYNAĞI]

Ma’lûm olduğu üzere insan, his, hareket, gıdâ ve sâir zarûrî ihtiyâcları
bakımından, diğer hayvanlar ile müşterek olduğu hâlde, sâhib bulunduğ
u fikr ve idrâk ile diğer hayvanlardan mümtâzdır. Bunun gibi, insanın
dünyâya ve âhırete âid işlerinde, hem cinsi ile yardımlaşmaya ihtiyâcı olduğ
unu bilmesi, Allahü teâlâya îmân etmesi ve Enbiyâ-ı i’zâmın [Peygamberlerin]
Allahü teâlâdan teblîg buyurduğu emrleri ve nehyleri kabûl ve tasdîk
etmesi, fikr nûru ile hâsıl olur.
Hayvanların hepsi, insana o fikr cevheri sebebiyle itâ’at edip, emrine
girer. insanoğlu bu sebeble diğer mahlûkâtın pek çoğundan üstün
ve fazîletlidir. Buna göre, insanın fikri, ilmlerin ve san’atların menşe’i
[kaynağı] olur.
Fikr, öyle bir mutlak idrâkdir ki, o idrâk, ona sâhib olanın, eşyâyı his
ve şu’ûrundan [anlamasından] ibâretdir.
Mutlak idrâk, bütün varlıklardan, hayvanlara mahsûs bir sıfat olup,
bu sıfat, nebâtât [bitkiler] ve cansız varlıklarda mevcûd değildir.
Allahü teâlâ, hayvanlarda his ve idrâk için, beş adet hassâ-i zâhire
[beş duyu organı] yaratmışdır. Fâideli şeyleri elde etmek ve zararlı şeylerden
uzak durmak yolunu, bu hâssaların kullanılması ile ta’yîn buyurmuşdur.
Havâss-ı zâhire [beş duyu organı], semi’ (işitmek), basar (görmek),
şemm (koklamak), zevk (tatmak), lems (dokunmak) hâssalarından ibâretdir.
Hiss-i semi’ (işitme duyusu) ile ses ve sedâlar işitilir. Hiss-i basar
(görme duyusu) ile eşyâ görülür. Hiss-i şemm (koklama duyusu) ile kokular
his edilir. Hiss-i zevk (tadma duyusu) ile yiyecek ve içeceklerin tatlı
lığı ve acılığı gibi özellikleri bilinir. Hiss-i lems (dokunma duyusu) ile de
eşyânın sıcaklık ve soğukluk [yumuşaklık ve sertlik] gibi hâlleri his edilir.
insanın havâss-ı zâhiresinden [görünen his organlarından] başka dimâgı
nda beş aded kuvve-i bâtınası [görünmiyen beş his organı] da vardı
r. Çünki, insan kendi zâhir bedeninde yerleşdirilmiş ve mevcûd his uzvları
yla idrâk etdiği hâlleri, bâtınî kuvvetlerine teslîm edip, bildirip, bâtınî
idrâkleri vâsıtasıyla eşyânın hakîkatini tanıma ma’rifetini elde eder.
Ülemâ-i muhakkıkîne [hakîkati açığa çıkaran âlimlere] ve hükemâya
göre, insanın nefsi ve rûhu, madde olmayan ve kemâlâtı elde etmek de bedene ve bedende bulunan âlât-ı hissiyyeye [his organlarına], muhtâc
olan rûhânî varlıkdır. [Nefs ve rûh ayrı ayrı varlıklardır. Nefs, bütün kötülüklerin
menşe’idir.]
Rûh fermân sâhibi bir sultân derecesinde olup, beden bu sultânın
memleketi gibidir. Havâss-ı zâhire [görünen his organları] ise, o memleketin
a’yân ve erkânı gibidir. Havâss-ı bâtına [görünmeyen his organları],
o sultânın yakınları gibidir. Sultân gibi olan rûh, a’yân ve erkânı güzel
bir şeklde kullanarak, dünyâ ve âhırete âid işlerini yürütüp, se’âdet-i
dâreyne [dünyâ ve âhıret se’âdetine] vâsıl ve nâil olur.
Havâss-ı bâtına hakkında, ba’zı islâm âlimleri tarafından beyân
buyurulan ma’lûmâtın hulâsâsı şöyledir:
Havâss-ı bâtınanın [görünmeyen his organlarının] temâmı mahrûtî
(elips) şeklinde olan dimâgda bulunur.
Başın uzunlamasına olan kısmında üç aded boş yer bulunur. Bu yerlere
butûn-ı dimâg denir.
Batn-ı evvel: Başın en üst tarafında olup, diğer bâtınların en büyü-
ğü ve en genişidir.
Batn-ı sani: Batn-ı evvel ile batn-ı sâlisin [birinci batn ile üçüncü batnı
n] arasında dehlîz [iki kapı arasında olan mahâl] gibi ortadadır. Birinci
ve üçüncü batndan dahâ dardır.
Batn-ı salis: Başın en aşağı tarafında olup, birinci batndan dahâ küçükdür.
Bu üç batnın herbiri de ayrıca üç tabaka olup, birinci tabakaya, “mukaddime”,
ikinci tabakaya, “mutavassıt”, üçüncü tabakaya, “muahhar”
denir.
Dimâgda sıralanmış olan üç batndan herbiri, kalbden dimâga çıkan
rûh-ı nefsânî ile dolu olup, herbirinde bir çeşid his ve idrâk bulunduğundan,
nefsin kuvve-i müdrikesi onlarda da mevcûddur.
Dimâgda bulunan [görünmiyen] beş kuvvetin birincisi, (hiss-i müşterek),
ikincisi (hayâl), üçüncüsü, (kuvve-i vâhime), dördüncüsü, (kuvvei
hâfıza), beşincisi, (kuvve-i müfekkire) [mutasarrıfa]dır.
1– Hiss-i muşterek: Dimâgda, batn-ı evvelin önünde bulunan bir
kuvvetdir. [Ya’nî, bu duygunun yeri beynin önündedir.] insan, beş duyu
organlarından göz ile gördüğü eşyâyı, kulak ile işitdiği sesleri ve sözleri,
dil ile tatdığı duyguları, burun ile kokladığı kokuları ve dokunma ile his
ve idrâk etdiği eşyânın hâllerini bu kuvve-i hiss-i müşterek vâsıtasıyla idrâk
eder. Zîrâ bedenin zâhirinde olan duyu organlarından her biri, sâdece
bir duyuya mahsûs olan şeyin idrâkine vâsıta olur. Bir hâssa ile his olunan
şey, diğer bir hâssa ile idrâk edilmez. Meselâ görme organı [göz]
ile sâdece [görme sahâsındaki] şeyler [ziyâ yardımı ile] görüldüğü gibi, işit me kuvvetiyle [kulak ile] yalnız sesler, harşer ve kelimeler işitilir. Yoksa
göz ile işitilecek şeyler, kulak ile de görülecek şeyler idrâk edilemez. Fekat
batn-ı evvelin önünde bulunan kuvve-i hiss-i müşterekde bunların temâmı,
bir ânda ve bir def’ada hâsıl olup, idrâk edilir. Havâss-ı zâhire [görünen
his organları], sanki hiss-i müşterek denilen kuvvetin dışardaki câsûsları
durumundadır. Bunlar hâriçden aldıkları, his edilen sûretleri hissi
müştereke ulaşdırıp, teslîm ederler.
2– Kuvve-i hayal: Dimâgda, batn-ı evvelin son tarafında [beynin birinci
boşluğunda] bulunan bir kuvvetdir. Hiss-i müşterekde resm edilen
hissî sûretleri kaydederek korur. Hiss-i müşterekin hazînesi durumundadı
r. [Görünen] Duyu organları ile elde edilen ve zemânın geçmesiyle
unutulan bu sûretleri insan, ihtiyâç duyduğu zemân, kuvve-i hayâl vâsı-
tasıyla hâtırlar. [Hayâl olmasaydı, herkes birbirini unutur, kimse kimseyi
tanımazdı.]
3– Kuvve-i vahime: Dimâgdaki üçüncü batnın önünde ve birinci tabakası
nda bulunan bir kuvvetdir. Görünen his organlarıyla his edilerek bilinen
eşyânın hâlleri, kendilerine mahsûs parçaları ve sıfatları bu kuvvet
vâsıtasıyla idrâk edilir. Bir insanın diğer bir insandan kendine karşı muhabbet
veyâ düşmanlık his etmesi, annenin babanın evlâdına ve evlâdın
da anne babaya meylini ve muhabbetini idrâk etmesi, koyunun karşılaşdığı
kurtdan kendisine düşmanlığı his ederek ondan sakınması, kuvve-i
vâhimeye misâldir. Zîrâ, kuvve-i vâhime ile his olunanlar arasında vâki’
olan ahvâl-i cüz’iyye idrâk olunduğundan, hayvanlarda da bu kuvvet
vardır. Fekat insan, kuvve-i vâhime ile cüz’i ma’nâları his etdiği, anladı-
ğı gibi, nefs-i nâtıkası ve kuvve-i akliyesi ile, küllî ma’nâları da idrâk
eder. Meselâ mutlak düşmanlık ve muhabbet lafzlarının küllî ma’nâları-
nı insan aklıyla bilir. Hayvanlar ise, bundan gâfil olup, belki rastladığı çeşidli
eşyânın hâlini görerek idrâk ederler. Yoksa insan gibi küllî ma’nâları
ve mutlak hükmleri idrâkden temâmen âcizdirler.
4– Kuvve-i hafıza: Dimâgdaki üçüncü batnın sonunda bulunan bir
kuvvet olup, kuvve-i vâhime ile idrâk olunan cüz’i ma’nâlar orada muhâfaza
edilir. Kuvve-i hâfıza, vehmî sûretlerin hazînesi makâmındadır. Bu sebeble
hâfızada resm ve nakş edilen ma’nâlar, ihtiyâc hâlinde o hazîneden
alınarak îcâb etdiği şeklde kullanılır.
5– Kuvve-i mufekkire [mutasarrıfa]: Dimâgın batınlarının ortasındaki
ikinci batında bulunan bir kuvvetdir. Hiss-i müşterek ve kuvve-i
vâhime ile idrâk olunan hissî sûretlerde ve cüz’i ma’nâlarda terkîb ve tahlîl
sûretiyle tasarrûfda bulunur. Bu sebeble bu kuvvet dimâgda bulunan
kuvvetlerin en üstünüdür.
insana mahsûs hâssalardan, özelliklerden olan fikr, üç mertebe olup,
her mertebe bir netîceyi hâsıl eder.
Fikrin birinci mertebesi, hâricde tabi’î tertîb veyâ sonradan yapıl mış bir tertîb ile tertîb edilmiş olan işleri düşünmekdir. insan önce bu işleri
zihnen anlar ve düşünür, sonra yapmaya başlar. Kuvve-i fikriyyenin
bu mertebesi ekseriyâ tesavvurât, düşünceler hâlidir. insan için fâideli şeyleri
elde etmeye ve zararlı şeyleri uzaklaşdırmaya yarayan (akl-ı temyiz)
bundan ibâretdir.
Fikrin ikinci mertebesi, öyle bir fikrdir ki insan, insanlarla olan
mu’âmelesine ve işlerine âid üsûl ve âdâbı o fikr ile yürütür. Kuvve-i fikriyyenin
bu ikinci mertebesi, ekseriyâ tasdîki hükmler olup, tecrübe yoluyla
birer birer elde edilince, tam bir fâideye ve herkesin menfe’âtine vesîle
olunur. Fikrin bu mertebesine (akl-ı tecribi) denir.
Fikrin üçüncü mertebesi öyle bir fikr-i dakîkdir ki [ince bir fikrdir ki],
bu da küllî bir matlûbu ya sırf ilmî veyâ sâdece zannî olarak ifâde etmekdir.
Fikrin bu mertebesinin amel ile alâkası yokdur. Fikrin bu mertebesine
(akl-ı nazari) denir. Eşyânın hakîkatleri ve hâriçde bulunan maddelerin
hakîkatde var olduğu üzere, bunların cinslerini, fasllarını ve sebeblerini
ifâde eden fikrî kuvvet bu üçüncü mertebe ile temâm olur. insanın
hakîkatının ma’nâsı olan mücerred akl, nefs-i müdrîkedir.
insan ve diğer hayvanlardan meydâna gelen işler ve eserler, kendi
kasd ve irâdeleri ve Allahü teâlânın onlarda yaratdığı kudret ile hâsıl olur.
Bu işlerin ba’zısı muntazam ve tertîbli, ba’zısı ise, muntazam ve tertîbli
değildir. Muntazam ve tertîbli olan işler, özellikle insana mahsûsdur.
Muntazam olmayan işler ise, diğer hayvanlara mahsûsdur.
insan, aklını ve fikrini kullanarak, birşey yapmak isteyince, o şeyin
yakın ve uzak sebeblerini, illetlerini, parçalarını ve şartlarını ve diğer
esâslarını düşünür. Sonra o şeyin başlangıcından nihâyetine kadar îcâb
eden sebeb ve esâslarını tertîb ve takdîr ederek, lâyık olduğu şeklde maksadı
olan işi temâmlar.
Her fi’lin [işin], meydâna gelmesi, o işin parçalarının ve esâslarının
toplanıp, tertîb edilmesine bağlıdır. Bu sebeble o işin temâmlanması ve
sona ermesi illet ve esbâbından [sebeblerinden] sonra gelir. O işin parçaları
arasında dahî takdim ve te’hîre [öncelik ve sonralığa] riâyet lâzım
olduğundan, önce olan sebebi sonraya bırakmak, sonra gelmesi îcâb eden
sebebi öne almak mümkin olmaz. Bir fi’lin [işin] başlangıcı ve sebebi de
başka bir başlangıc ile sebebe bağlıdır. Bu hâlde, birinci sebebin meydâna
gelmesi ikinci sebebin meydâna gelmesinden sonra hâsıl olur. Aynı
şeklde ikinci sebeb üçüncü sebebe, üçüncü sebeb dördüncü sebebe
bağlı olur. Sebebler silsilesi iki üç mertebe veyâ dahâ çok mertebelerle
illetlerin ve sebeblerin fikr vâsıtasıyla sonuna varılıp ve istenilen işin yapı
lmasına teşebbüs edilir. Böylece fikrin sonu olan son sebeb ile bizzat
işe başlanır. Sonra son sebebin sebeb olduğu ikinci sebebe ve ondan sonra
üçüncü sebebe inilerek, işin başında düşünülen ilk sebeb ile iş son bulur.
Meselâ bir ev yapmak istenince, o evin meydâna gelmesinin bağlı olduğu illet ve sebeblerden önce, duvarlar hâtıra gelir. Sonra duvarların temeline
geçilerek düşünce sıralamasında o temel son illet ve sebeb olur.
insan fikri evi yapma işine önce temelden, sonra duvardan başlar. Ondan
sonra evin yapılması son iş olur. işte bu ma’nâ, (fi’l ve amelin evveli,
fikrin sonudur ve fikrin evveli amelin sonudur), diye ülemâ arasında meşhûr
olan sözün doğru ma’nâsıdır.
insanın fi’l ve amelinin hâriçde meydâna gelmesi, birbirine bağlı olan
illetler ve sebebler üzerinde düşünmeye bağlıdır. Düşündükden sonra o
fi’l ve amele başlanır. Fikrin evveli amelin sonudur. Amelin evveli ise, fikrden
sonra gelir. Bu sebeble insan rûhu, ilm ve ameli kendisinde topladı-
ğından ve ilhâma mazhâr olduğundan, illetler ve sebebler arasında tertîbe
ve âlemin nizâmına vâkıfdır. Bundan dolayı insanın fi’lleri ve amelleri
muntazâm olur. Hayvanlarda his ve hareket mevcûd ise de, düşünce
yokdur. Bu sebeble kendilerinden meydâna gelen fi’lleri ve işleri tertîb
ve tanzîm etmediklerinden, işleri kemâl üzere olmaz. Zîrâ hayvanlar,
sırf işitmek, görmek ve diğer hâllerde, beş duyu organını kullanmakla yalnı
z his edilebilen şeyleri idrâk ederler. Akl ile anlaşılabilen şeyleri tanzîm
ve tertîb etme gücüne sâhib değildirler. Bu âlemde mu’teber olan işler,
bir nizâm içinde insanın fi’llerine tahsîs edilmişdir. Bu nizâmın dışında kalan
işler, insanın düzenli fi’llerine bağlı olduğundan, hayvanların işleri insanları
n işlerinin altında kalır. Bu sebeble hayvanlar, insanların hizmetine
ve emrine verildi.
Fikr ve düşünce, insana mahsûs bir sırr-ı Rabbânî ve nûr-i ruhânîdir.
insan his ve hareket bakımından müşterek olduğu hayvanlardan, fikr
ve düşünme özelliği ile ayrılır. insan, işte bu fikr ve düşünme ile, sebeb
ve netîceler arasında bulunan irtibâta ve alâkaya vâkıf olması, temel
prensibleri bilmesi ve anlaması nisbetinde kemâle erişir. Sebeblere vâkı
f olmak husûsunda insanlar farklıdır. Ba’zıları birşeyin iki veyâ üç mertebe
illet ve sebebine vâkıf olup, dahâ fazlasını anlamakdan âcizdir.
Ba’zı kimseler de beş veyâ altı mertebe illet ve sebebe vâkıf olup, insanlığı,
en yüksek derecede olur.
işte yukarıda beyân olunduğu üzere insan nefsi, küllî hakîkatleri idrâk
etmesiyle diğer hayvanlardan mümtaz olup, işlerinde tedbîr ve tesarrûfu
ile şereşenmişdir. Fekat, insanın eşyânın hakîkatlerini bilmesi ve anlaması,
meleklerdeki gibi doğrudan hâsıl olmadığı gibi, yine insanın aklı,
bütün hâdiselerin hakîkatine de birdenbire ulaşamaz. Eşyânın hakîkatini
ilm-i husûlî ile bilmek, havâss-ı zâhire ve bâtına [görünen ve görünmiyen
his organları] vâsıtasıyla hâriçden elde edilen eşyânın sûretlerinin
ve hâllerinin tedrîcen müşâhedesine ve düşünülmesine bağlıdır. Bu i’tibârla
insan, dimâgın batnlarının ortasında bulunan kuvve-i müfekkiresini,
hâriçden görüntüleri elde edilen ve bilinen eşyânın ba’zen terkîb ve tertîbi
[sentezi], ba’zen tahlîl ve tefrîki [analizi] husûsunda kullanarak, elverişli
olduğu ilmî kemâlâtı elde eder. Ammâ, Resûller ve Nebîler “aleyhi müsselâm” hazretleri, ilm nûrlarıyla nûrlanmış, eşyânın hakîkatlerinin
küllî sûretleri, onların yaratılış cevherlerinde şekllenmiş ve görüntülenmişdir.
Bu sebeble, Allahü teâlânın zât ve sıfatlarını, madde ve ma’nâ âleminde
mevcûd olan eşyânın küllî hakîkatlerini ve hâllerini rabbânî bir feyzle
ve imdâd-ı ilâhî ile bilirler. Bu i’tibârla Peygamberlerin ilmleri bahs edilen
duyu organları, zâhirî ve bâtınî his kuvvetleri gibi vâsıtalara muhtâc
değildir.
ilm-i ledünniyye sâhibi olan Evliyâ-i kirâmın ilmleri de, yukarıda açıklandığı
gibidir. Bu ilâhî ni’metin, mü’minlerin sa’îdlerine âlem-i berzâhda
hâsıl olduğu, büyük âlimler tarafından bildirilmişdir.
Diğer insanlar, rabbânî ilme ve rûhânî idrâke kendi tabi’atlarıyla kavuşmakdan
âcizdirler. Beden zulmetleri, ilâhî ma’rifet nûrları ile onların
arasında perdedir. Bu sebeble insan, nefs ve rûhun en aşağı tarafı olan
cism ve beden tarafına meyl ve hareket eder. Duyu organlarıyla kendi dı-
şındaki varlıklara bakıp, his ve idrâk etdiği sûretden, hayâlinde ve hâfı-
zasında dahâ önceden muhâfaza etdiği bilgileri, kuvve-i müfekkiresi vâsı
tasıyla mantık kâidelerine göre terkîb ve tertîb ederek, tasavvur ve
tasdîk nev’ilerinden bilmediklerini tahsîl eder. insanlar için bu sûretle elde
edilen ilm ve me’ârifin temâmı, his uzvları yardımıyla ve kuvve-i mutehayyile
vâsıtasıyla hâriçde bulunan varlıklardan elde edilir. Bu bilgiler,
husûsî kâidelere ve belli kanûnlara bağlı olduğundan, çerçevesi geniş de-
ğildir. Zîrâ, mantık kitâblarında bildirildiği üzere, bir şeyin tasavvuru veyâ
bir şey ile diğer şey üzerine hükm ve tasdîk bilinmediğinde, o bilinmeyen
şeyi bilmek için zihnde dahâ önce bilinen ve muhâfaza edilen esâslara
[temel bilgilere] mürâce’at olunur. Tedrîcen düşünme ve sıralama ile
bilinmeyen şey bilinir. Buna göre insanın ilmi, bilinmeyenleri bilmeğe
elverişli olan şeyleri zihnen araşdırır. Elde etdiği bilgileri uygun bir şeklde
tertîb ve terkîb edib, bütün gücünü harcayarak bilinen sebeblere ve
esâslara ulaşır ve bunları aşmaz. ilmin sebeblerinden olan esâslarda
veyâ bu esâsların tertîb ve terkîbinde hatâ olursa, o hatâ sebebiyle bilinende
de hatâ olur. Âlimler arasında ihtilâşarın ve süâllerin çokluğu,
bundan meydâna gelir.

ikinci Bolum
iLMiN MAHiYYETi
ilmin mâhiyetini ta’rif etmeden ve açıklamadan önce, mâhiyet kelimesinin
ta’rîfi ve îzâhı yapılacakdır. Mâhiyyet-i şey [bir şeyin mâhiyyeti],
başka bir ifâde ile, şeyin kendisiyle var olduğu şey; o, odur demekdir.
O odur demek ise, o şey o şeyin aynısıdır demekdir. Mâhiyyet kelimesinin,
mâ kelimesine mensûb demek olduğu da rivâyet edilmişdir. Buna
göre, mâhiyyet kelimesinin aslı, mâiyyet olup, adı geçen kelimenin mâ
lafzından alınan masdarla karışmaması için, mâiyyet kelimesindeki hemze
harfi “he” harfine çevrilmişdir. Bu mâhiyyet kelimesinde tercîh edilen
şekl, mâhüve kelimesine nisbetden, ya’nî mâhüve kelimesinin ismi mensûb
hâline çevrilmesinden ibâretdir. Mâhüve ifâdesi mâ ve hüve kelimelerinden
meydâna gelmekdedir. Fekat bu iki kelime bir kelime gibi kabûl
edilmişdir.
Mâhiyyet kelimesi ekseriyâ akl ile bilinen şeyler için kullanılır. Nitekim,
insan sözünden, insanın hâriçdeki varlığını göz önüne almadan,
hayvân-ı nâtık [konuşan, düşünen canlı] diye düşünülmesi bunun misâlidir.
Aklî bir şeye, mâhüve [o nedir], süâline cevâb olması i’tibâriyle mâhiyyet,
hâriçde bulunması bakımından hakîkat, başkalarından farklı olması
i’tibâriyle hüviyyet, ona mahsûs özelliklerin kendisine nisbet edilmesi
i’tibâriyle zât, lafzdan anlaşılması i’tibâriyle medlül, hâdiselerin
üzerinde cereyân etmesi i’tibâriyle cevher denir.
Mâhiyyet üç kısmdır: Birincisi; mâhiyyet-i nev’iyye, ikincisi; mâhiyyet-
i cinsiyye, üçüncüsü; mâhiyyet-i i’tibâriyyedir.
Mâhiyyet-i nev’iyye, kendini taşıyan ferdlerde eşid olarak bulunur.
Bu mâhiyyet, ferdlerinden birinde neyi îcâb etdirirse, diğerinde de aynı
şeyi îcâb etdirir. Meselâ, insan sözü, onun ferdlerinden olan Zeydde îcâb
etdirdiği şeyi Amrda da îcâb etdirir. Mâhiyyet-i nev’iyye ile mâhiyyet-i cinsiyye
birbirinin zıddıdır.
Mâhiyyet-i cinsiyye, ferdlerinde eşid olarak bulunmaz. Meselâ,
hayvan lafzı, insanın ta’rîfinde nâtık [düşünen] lafzıyla birlikde bulunmayı
îcâb etdirir. insandan başkasında bunu îcâb etdirmez.
Mâhiyyet-i i’tibâriyye, bu öyle bir mâhiyyetdir ki, mevcûd bir şey de-
ğildir. Ancak onun varlığını i’tibâra alan kimsenin aklında bu i’tibâr de-
– 18 –
vâm etdiği müddetce vardır. Meselâ, adedin [sayının] mâhiyyetini ya’nî
bir şeyin kaç dâne olduğunu öğrenmek için kem [kaç] ifâdesiyle sorulan
süâle kemiyyet [sayı] ile cevâb verilir. Cevâbda bildirilen sayı, mâhiyyet-
i i’tibârîden ibâretdir.
ilmin mâhiyyeti mutlak olarak, zarûrî bir tasavvur mudur? Yâhud
ta’rîfi çok zor olan bir nazârî midir, yoksa zor olmayan bir nazârî midir.
Bu mes’elede âlimler arasında ihtilâf vardır.
imâm-ı Fahrüddîn Râzî hazretleri, ilmin mâhiyyetinin zarûrî bir tasavvur
olduğunu, imâm-ül Haremeyn ve imâm-ı Ebû Hâmid Muhammed
Gazâlî hazretleri ise, ta’rîfi zor olan nazarî kısmından olduğunu söylemişlerdir.
Ancak, ilmin mâhiyyetinin ta’rîfi zor olan nazarî kısmından oldu-
ğu âlimler arasında tercîh edilmişdir.
ilmin mâhiyyetinin ta’rîfine dâir, âlimler arasında meşhûr olan
ta’rîşerden ba’zıları şunlardır:
1– “ilm, bir şeye oldu.u gibi i’tikaddan [inanmakdan] ibaret
olup, o i’tikad ise, ya zaruri olarak, yahud da delil ile hasıl olur” diye
ta’rîf edilmişdir. Ancak, bir şeyin ta’rîfi, o şeyin efrâdını câmi’ agyârı
nı ma’nî olmak lâzım gelir. Hâlbuki, i’tikâdın buradaki ta’rîfine zarûretden
yâhud delîlden hâsıl olan zan da dâhil olmakdadır. Bu sebeble ilmin
mâhiyyetinin bu ta’rîfi yukarıda geçen kâideye uygun olmadığından,
âlimler arasında kabûl görmemişdir.
2– “ilm, ma’lumu oldu.u gibi bilmekden ibaretdir” diye ta’rîf
olunmuş ise de, Allahü teâlânın ilmine ma’rifet demek câiz değildir. Bu
sebeble Allahü teâlânın ilmi bu ta’rîfin dışında kalmakdadır. Bununla berâber
bu ta’rîfde ilm kelimesinden türemiş olan ma’lûm kelimesinin zikr
edilmesi devri îcâb etdirdiğinden ve alâmâhüve [olduğu gibi] kelimesi de,
ma’rifet ma’nâsından ibâret ve bu sebeble fazlalık olduğundan, önceki
ta’rîf gibi bu ta’rîf de âlimler arasında kabûl görmemişdir.
(Devr, deverân, lügâtde çark gibi dönmek dolanmak ma’nâsınadır.
Istılâh da ise devr, iki şeyden herbirinin diğerine bağlı olmasından ibâretdir.
Devr birkaç kısma ayrılır: Devr-i izâfî, devr-i hükmî, devr-i müsâvî,
devr-i tekaddümî.
Devr-i izafi: iki şeyin var olmakda birbirine lâzım olmasından ibâretdir.
Bu sebeble iki şeyden biri ancak diğeri ile mevcûd olur.
Devr-i hukmi: Bu devr, ikrâr ile hâsıl olur. Meselâ, vefât eden bir
kimsenin birâderi, onun oğlu bulunduğunu ikrâr edince, neseb sâbit olduğ
undan, bu birâder vâris olamaz. Çünki, oğlun vâris olması, birâderin
vârisliğine mâni’ olur.
Devr-i musavi: Birbirine meyl eden iki şeyden herbirinin diğerine
– 19 –
bağlı olmasından ibâretdir.
Devr-i tekaddumi: Bir şeyin bir şeye bir veyâ birkaç mertebede
bağlı olmasından ibâretdir. Bir mertebede hâsıl olan devre, devr-i musarrah
[açık devr], birkaç mertebede hâsıl olan devre, devr-i muzmer [kapalı
devr] denir. Güneş, gündüz görünen bir yıldızdır, gündüz de güneşin
ufuk üzerinde doğmasıdır diye ta’rîf edilse, işte bu ta’rîf, devr-i musarraha
misâldir. Devr-i muzmerin misâli ise şöyledir: Ma’nânın anlaşılması
lafzın delâletine, lafzın delâleti ilm-i vad’a bağlıdır. ilm-i vad’ın
delâleti, lafzın delâleti vâsıtasıyla ma’nânın anlaşılmasına bağlıdır. Devri
muzmer, devrin en makbûl olmayanıdır.)
3– “ilm, oyle bir şeydir ki, kendisinde bulundu.u kimsenin
alim olmasını gerekdirir.” Bu ta’rîfde âlim kelimesinin zikr edilmesi, ikinci
ta’rîf gibi devri îcâb etdirdiğinden, âlimler arasında kabûl görmemişdir.
4– “ilm, ma’lumu oldu.u gibi idrak etmekden ibaretdir.” Bu
ta’rîfde de devr ve haşv [fazlalık] vardır. Ayrıca idrâk kelimesi de burada
mecâzî olarak ilm ma’nâsına kullanıldığından, âlimler tarafından be-
ğenilmemişdir.
5– “ilm, ma’lumu oldu.u gibi tebyindir, ya’ni acıklamakdır.” Bu
ta’rîfde de devr ve haşv [fazlalık] vardır. Ayrıca tebyîn kelimesi, kapalı-
lıkdan sonra açıklığı ifâde eder. Buna göre, Allahü teâlânın ilmi, ta’rîfin
dışında kalır. Onun için bu ta’rîf de makbûl değildir.
(Haşv kelimesi lügatda, yastık içine doldurulan pamuk veyâ benzeri
şeyler ma’nâsınadır. Istılâh ma’nâsı ise, zikri, söylenmesi fâidesiz olan
fazlalıkdan ibâretdir. Haşv, lafzî ve ma’nevî olmak üzere iki kısmdır.
Lafzî haşv fazlalığın belli olmasından ibâretdir. Ma’nevî haşv, ma’nâyı bozabilir
de bozmayabilir de.
Tadvîl [uzatma] da lafzî ve ma’nevî olmak üzere iki kısma ayrılır. Lafzî
tadvîlde fazlalık belli değildir. Ma’nevî tadvîl ma’nâyı bozmaz. Buna göre,
haşv ile tadvîl arasında iki bakımdan fark vardır.)
6– “ilm, ma’lumu oldu.u gibi isbatdır.” Bu ta’rîfde de devr ve haşv
bulunduğundan ve ayrıca isbât kelimesi mecâzî olarak ilm ma’nâsına kullanı
ldığından, bir şeyin kendisiyle ta’rîfi yapılmış olduğundan, bu da di-
ğer ta’rîşer kabilindendir.
7– “ilm, ma’luma oldu.u gibi i’timaddır.” Bu ta’rîfde de devr ve
haşv vardır. Ayrıca Allahü teâlânın kendi ilmine i’timâd etmesini söylemek
gibi bir mahzûr da bulunmakdadır. Allahü teâlâ için böyle söylemek
câiz değildir. Onun için bu ta’rîf de makbûl değildir.
8– “ilm, bir şeyin suretinin zihnde meydana gelmesidir.” Bu
– 20 –
ta’rîf, zannı, cehl-i mürekkebi, taklîdi ve vehmi içine aldığından, muhakkı
kîn-i hükemâya ve ba’zı mütekellimin indinde [ya’nî kelâm âlimlerine
göre], en sahîh ta’rîfdir. Böyle olduğu ibni Sadrüddîn hazretlerinden rivâyet
edilmişdir.
(Zan, zıddı muhtemel olmakla berâber, inanma tarafı kuvvetli
ma’nâsınadır. Yakîn ve şek ma’nâlarında da kullanılır. fiek ile zan arasında
fark vardır. Zanda inanma tarafı kuvvetlidir. fiek, birbirine zıt olan iki
şeyden birini diğerine tercîh etmeyip, şek eden kimsede meydâna gelen
tereddüd ve şübheden ibâretdir.
Yine şek, iki tarafı müsâvî tutulan iki şey arasında durmakdan
ibâret olup, insan kalbi o iki şeyden birinin tercîhine meyl etmez. Eğer
o iki şeyden birisi, diğerinin üzerine tercîh edilmekle berâber, tercîh
olunan taraf da terk olunmazsa, ona zan denir. iki şeyden biri diğerine
tercîh olunmakla berâber, tercîh olunan taraf da terk olunursa, ona
(zann-ı gâlib) denir. Zann-ı gâlib yakîn mertebesindedir.
(Cehl), mutlak olarak bir şeyi bilmemekden ibâretdir. Cehl, ba’zen
mevcûd olmaz. Bu durumda, (şey) olmaması lâzım gelir diye, cehlin bu
ta’rîfine i’tirâz edilmişdir. Ancak bu i’tirâza, (şey) zihnde düşünülen bir
varlıkdır diye cevâb verilmişdir.
(Cehl-i mürekkeb), hakîkate uygun olmadığı hâlde, bir şeye kesin
bir şeklde inanmakdır. Bir şeyi bilmemek ve o şeyi bilmediği hâlde biliyorum
iddiasında bulunmak olup, cehl-i mürekkebin misâlidir.
(Cehl-i basît), cehl-i mürekkeb mefhûmunun hilâfına olarak, [ya’nî
cehl-i mürekkebin zıddı olup,] bilmemek demekdir. Meselâ, bir kimse birşeyi
bilmez. O şeyi bilmediğini de bilir. Bu, cehl-i basîtdir.
(Taklîd), hüccet ve delîlsiz olarak, başkasının sözünü kabûl etmekdir.
(Vehm), hükmün tercîh olunmayan tarafına denir. Tercîh olunan tarafı
na ise, zan denir. Hükemâya göre vehm, dimâgda bulunan idrâk
edici bir kuvvetdir. Bu kuvvet vâsıtasıyla husûsî ma’nâlar anlaşılır. Zeydin
doğruluğu, Amrın düşmanlığı gibi.)
9– “ilm, idrak olunan şeyin mahiyyetinin, idrak eden kimsenin
zihninde şekllenmesidir.” Bu ta’rîfin hükmü, bundan önce zikr edilen
sekizinci ta’rîfin hükmü gibidir. Bu iki ta’rîf hükemânın ta’rîfi olup, ilmin
zihnde düşünülen bir varlık olması i’tibâra alınarak yapılmışdır. Çünki, hükemâ
indinde ilm, zihnde var olmakdan ibâretdir. Bu iki ta’rîfden birincisi,
küllî ve cüz’i olan şeylerin idrâkini, bilinmesini içine alır. ikinci ta’rîf,
zâhiren ilmin sâdece küllî şeylerin idrâkine, bilinmesine mahsûs olduğunu
ifâde eder.
– 21 –
10– “ilm, ma’nalar arasında zıddına ihtimal bırakmayacak
şeklde, yerini ayırd etmeyi, sa.layan bir sıfatdır.” Bu ta’rîf, ilmi (ilm,
ma’lûm ile alâkası bulunan bir sıfatdır) diye ta’rîf edene göre, tercîh
edilmiş bir ta’rîfdir. Ancak ulûm-i âdiyye denilen herkesin bildiği bilgiler,
bu ta’rîfin dışında kalmakdadır. Meselâ, dahâ önce görülmüş olan bir dağ,
şimdi altına dönüşmüş değilse de, hârikul’âde bir hâdise olarak bu iş câiz
olduğundan, o dağın altına dönüşmesi muhtemeldir.
11– “ilm, zıddına ihtimal bırakmayacak şeklde ma’naları birbirinden
ayırmakdan ibaretdir.” Bu ta’rîf, (ilm, âlim ile ma’lûm arasındaki
husûsî alâkanın kendisidir) diye ta’rîf eden kelâm âlimleri tarafından
tercîh edilmişdir.
12– “ilm, oyle bir sıfatdır ki, onunla kendisinden bahs edilen şey,
bu sıfata sahib olan kimseye, şubhe ve tereddut bulunmayacak
şeklde tam olarak acık olur.” Bu ta’rîfin, ilmin mâhiyyetinin en güzel
ta’rîfi olduğunu, allâme Seyyid fierîf Cürcânî hazretleri bildirmişdir.
13– “ilm, bir ma’nanın zihnde başka bir ma’naya ihtimal bırakmayacak
şeklde meydana gelmesidir.” Bu ta’rîf, kelâm âlimlerinden
Âmidîye âiddir.

Ucuncu Bolum
iLMiN MAHiYYETi iLE ALAKALI iHTiLAFLAR
Felsefecilere ve ba’zı kelâm âlimlerine göre, bir şeyi bilmek, o şeyin
zihnde varlığını îcâb etdirir mi? Yâhud kelâm âlimlerinin çoğuna göre,
bir şeyi bilmek, bilen ile bilinen arasında zihnde bir alâkadan mı ibâretdir?
Bu mes’elede ihtilâf olundu.
Birinci görüşe göre, bir şey hakkında ilm ya’nî bilgi hâsıl olunca, o
ilmden üç husûs ortaya çıkar. O husûslardan birincisi, hâsıl olan sûretin
zihnde hakîkat olmasıdır. ikincisi, o sûretin zihnde şekllenmesidir. Üçüncüsü,
o sûret sebebi ile nefsin te’sîr almasıdır [ya’nî etkilenmesidir]. Bu
açıklamalara göre, ilmin, bu üç sûretin hangisinden ibâret olduğu hakkında
ihtilâf vardır.
Ülemâ ve hükemâdan bir kısmı, ilmin, ancak yukarıda bahs edilen
üç sûretden ibâret olduğunu söylemişlerdir. Bu sebeble ilmin keyfiyyet
veyâ infiâl veyâ izâfe cinsinden olduğuna dâir ihtilâf edilmişdir. (Keyfiyyet,
bir şeyde yerleşmiş olan hâldir. infiâl, başka şeyden te’sîr sebebiyle
müteessîrde [te’sîr alanda] meydâna gelen durumdur. izâfe, iki şeyden
birinin düşünülmesi, ancak diğer şeyin düşünülmesiyle hâsıl olan, birbirine
bağlı olarak tekrâr eden hâldir. Babalık ve oğulluk gibi, ya’nî baba düşünülünce
çocuk da hâtıra gelir. Çocuk düşünülünce baba da hâtıra
gelir.)
Alâkalı kitâblarda beyân olunduğu üzere, en doğrusu, ilmin keyfiyyet
cinsinden olduğudur.
ilmin zihne âid bir varlık olduğunu kabûl edenlerden ba’zılarına
göre, zihnde meydâna gelen sûret, ma’lûmun (bilinenin) şekli ve gölgesidir.
Diğer ba’zılarına göre ise, zihnde hâsıl olan şey, ma’lûmun mâhiyyetinin
kendisidir. Lâkin o şey zillî ya’nî aslî olmayan varlığı ile zihnde mevcûd
olup, bu varlığı bakımından ona sûret (şekl) denilir. Bu sebeble aslî
varlık üzerinde meydâna gelen eserler, aslî olmayan varlıkda meydâna gelmez.
Aslî varlığa ayn [ya’nî madde] denir. Onun üzerinde eserler meydâna
gelir. Zihne âid olan bu sûret, zihnin dışına göre, ayn-ül-ayn, ya’nî maddenin
kendisi olur. Zihne nisbetle ayn-us-sûret, ya’nî sûretin kendisidir.
Bu sûret, o ilme sâhib olanın zihninde bulunan, zıllî ve şeklîdir. Bununla
ma’lûm belli olduğu için, buna ilm denir.
ilm sâhibinin öğrenerek elde etdiği ve zihninde mevcûd olan, mâhiyyete
ma’lûm (bilgi) denir. ilm ile ma’lûm, mâhiyyet bakımından birbirinden
ayrıdır. ilmin zihnde ma’lûma âid bir zıl ve sûret olduğunu söyle-
– 23 –
yenlere göre, ma’lûmun cevher [öz] veyâ başka bir cinsden, ilmin ise, keyfiyyet
cinsinden olduğundan şübhe ve tereddüt yokdur. Çünki, ilm ile
ma’lûm, mâhiyyet bakımından farklıdırlar. Fekat mâhiyyetin bizzat zihnde
meydâna geldiğini söyleyenlere göre, cevher [öz] ve arazın [sıfatın, özelliğ
in] aynı şey ve ilmin ise keyfiyyet cinsinden olduğunda kapalılık vardır.
Müdekkık âlimlerden ba’zısı, mâhiyyetin değişebileceğini câiz görmüşler.
Bu sebeble, bir şeyin hâriçdeki varlığı i’tibâriyle cevher olduğunu,
zihndeki varlığı i’tibâriyle o cevherin keyfiyyete dönüşdüğünü bildirmişlerdir.
Misâl olarak da tuz kaynağında bulunan şeyin tuza dönüşdü-
ğünü söylemişlerdir. Bu bahsin muhâkemesi alâkalı kitâblarda büyük âlimler
tarafından geniş olarak açıklanmış olduğundan, burada bu kadarıyla
iktifa’ edilmişdir.

Dorduncu Bolum
iLM-i MUDEVVEN (Derlenen ilm)

ilm lafzı, dahâ önce zikr olunan şeyler için söylendiği gibi, nahv ve
fıkh gibi, sonradan derlenip toplanmış olan ilmler için de söylenir. Aynı şeklde,
ilm lafzı, husûsî mes’eleler için de söylenir. Falan nahvı bilir denildi-
ğinde, o kimsenin, nahv ilmine dâir mes’eleleri bilir ma’nâsı kasd edilir.
ilm, ba’zen delîllerle mes’elelerin doğruluğunu ortaya çıkarmaya
denir. Ba’zen de birçok mes’elenin doğruluğunu ortaya koymakla hâsıl olan
melekeye denir. Bu melekeye meleke-i isdihdâr [hâtıra getirme melekesi]
denir. Meleke ise, teheyyü-i tâm demekdir. Teheyyü-i tâm da, murâd
olunan birşey hakkında bilgi istendiğinde, tam cevâb olacak şeklde, bilgi
sermâyesine sâhib olmakdan ibâretdir.
ilm lafzının hakîki ma’nâsı, sâdece idrâk, anlamak demekdir. Bu idrâkin
alâkalı bir şey vardır ki, o da ma’lûm ya’nî bilgidir. idrâkden sonra
meydâna gelen ve devâmlı kalmasına sebeb olan şey, melekedir.
ilm lafzı, yukarıda zikr olunan şeylerin herbiri için, ya hakîkat-i örfiyye
veyâhud hakîkat-i ıstılâhiyye veyâ mecâz-ı meşhûr olarak söylenir.
ilm, ba’zen mes’elelerin temâmına, tasavvur ve tasdîkle alâkalı asllara
ve mevzû’lara denir. Bu sebeble âlimler tarafından ilmlerin, bu üç unsûrdan
ibâret olduğu beyân buyurulmuşdur.
Hakîkat ve mecâz kelimeleri hakkında ba’zı ma’lûmât:
Hakîkat, “feîle” veznindedir. “Hakkaş ‘şey’ü”: fiey sâbit (mevcûd) oldu,
cümlesinden alınmış olup, sâbit olmak, var olmak ma’nâsındadır.
“Feîle” vezni “fâile” ma’nâsında olup, “Hakîk” demekdir. Hakîk ise, mevcûd
olan ma’nâsınadır. Hakîkat kelimesinin sonundaki (ta) harfi ise, allâme
kelimesinde bulunan (ta) harfi gibidir. Bu (ta) harfi kelimenin sıfatlıkdan
ismliğe nakli için olup, tâ-i te’nis (müenneslik) (ta)sı değildir.
“Hakkaşşey’ü: fiey mevcûd oldu”, diğer bir ifâde ile “Mâbihişşey’ü:
Bir şeyin kendisi ile var olduğu şey.” “Hüve, hüve: O odur” demekdir. insana
nisbetle hayvan-ı nâtık [düşünen hayvan] gibi.
(Hak), Allahü teâlânın ism-i şerîşerindendir. Sâbit ve mevcûd ma’nâsı
na da kullanılır. O zemân ma’nâsı “eşşey’ül-hakku: Hakîkaten sâbit, mevcûd
olan şey” demekdir.
(Hak), sıdk ve savâb kelimeleri ma’nâsına da kullanılır. Nitekim,
(kavl-i hak: Hak söz) ve (kavl-i savâb: Doğru söz) denir.
(Hak), lügatda, inkârına ihtimâl ve rûhsat [izn] olmayan sâbit, var olan
şey ma’nâsınadır.
– 25 –
Hak, ma’nâ ehli ıstılâhına göre, vâkı’a [hakîkate] uygun olan hükm
demekdir. Buna göre, hükm ifâde eden sözler, i’tikâd, din ve mezhebler
için, hak söz, hak i’tikâd, hak din, hak mezhebler için söylenir. Hakkın zıddı
bâtıldır. Fekat sıdk [doğruluk] kelimesinin ise, bilhâssa hükm ifâde
eden sözler için kullanılması yaygındır. Sıdkın zıddı kizb, yalan demekdir.
Ba’zen hak kelimesinde vâkı’a uygunluk bakımından ve sıdk kelimesinde
de hükme uygunluk bakımından hak ile sıdk arasında fark bulunduğu
söylenmişdir. Bu hâlde, (sıdk-ul-hükm) ya’nî, hükmün doğruluğu, hükmün
vâkı’a uygunluğundan ibâretdir. Hükmün hak olması da vâkı’ın hükme uygunluğ
u demekdir.
Hakîkat, kendisi ile asl konulduğu ma’nâ murâd olunan lafzın ismidir.
Istılâhda hakîkat ise, asl konulduğu ma’nâda kullanılan kelimedir.
Bir ıstılâha göre de hakîkat, konuşmada kullanılan kelimedir. Bir ıstılâha
göre de, karşılıklı konuşmada kullanılan kelimedir. Bu ıstılâhdaki karşılıklı
konuşma ifâdesi ile başka ıstılâhdaki asl konulduğu ma’nâda kullanılan
mecâz, ta’rîfin dışında tutuldu. Salât lafzı gibi. Salât lafzı örfü şer’îde
düâ ma’nâsına kullanılmakdadır. Hâlbuki şerî’at ıstılâhında nemâz ma’nâsı
ndadır. Eğer şerî’at ıstılâhında düâ ma’nâsında kullanılırsa, o zemân salât
kelimesi mecâz olur. Çünki, salât kelimesi lügatda düâ ma’nâsında olmakla
berâber, şerî’at ıstılâhında belli rüknler, husûsî zikrlerden ibâret olan
nemâz ma’nâsına konulmuşdur.
Hakîkat, konulduğu ma’nâ üzere kalan lafzlardır. Hakîkat, kat’î ve yakînen
sâbit olan şey demekdir.
Bu kelime, yerinde, asl ma’nâsında bir şeyin ismi olarak kullanıldı-
ğında, onunla bu şeyin kendisi kasd edilir. Çünki, lügatı koyan, o kelimeyi
asl olarak o şey için koymuşdur. Meselâ aslan lafzı bilinen hayvan için
konulmuşdur. Bu durumda hakîkatde kelime, asl ma’nâsında kullanılmı
şdır. Mecâz olarak söylenildiğinde ise, asl yerinde kullanılmamış olur.
Mecâz, asl ma’nâsından başka bir ma’nâ kasd edilen lafzın ismidir.
Bununla berâber, hakîkat ile mecâz arasında bir münâsebet bulunması lâzı
mdır. Cesûr bir kimseye aslan demek gibi. Bu misâlde bahs edilen münâsebet
mevcûddur.
Mecâz, “câze: Câiz oldu” lafzından alınmışdır. “Mef’al” vezninde ismi
fâil ma’nâsına olup, müteaddîdir, ya’nî geçişlidir. “Vâlî” ma’nâsına olan
“Mevlâ” kelimesi gibi.
Mecâz denilmesinin sebebi, kelimenin hakîkat mahâllinden mecâz
mahâlline geçmesi sebebiyledir.
Hakîkat ma’nâsı ile mecâz ma’nâsı arasında münâsebet olmalıdır ifâdesi
ile, asl konulduğu ma’nânın dışında kullanılan, fekat aralarında münâsebet
olmayan kelimeler, mecâzın ta’rîfi dışında bırakıldı. Çünki, hakîkat
ile mecâz arasında münâsebet olmadığı takdîrde, buna mecâz denmez.
Bu irticâlen düşünmeden söylenmiş veyâ hatâlı bir söz olur.

Beşinci Bolum
iLMiN MEVZU’U
ilmlerin birbirinden ayrılması, mevzû’larının birbirinden ayrılması ile
hâsıl olur. Herbir ilmin mevzû’u, o ilmde araz-i zâtiyyesinden bahs olunan
şeylerden ibâretdir. Araz kelimesi araz kelimesinin çoğuludur. Araz,
bir mahalle, yere muhtâc olan şeydir. Renk gibi. Çünki renk, cismle berâber
bulunur.
Araz, ya bir zâtda [mahâlde] yerleşmiş olur veyâ yerleşmiş olmaz.
Zâtda yerleşmiş vaziyyetde olan araz, parçaları bulunduğu yerde yerleşmiş
olur. Beyâz ile siyâh renkler gibi.
Zâtda [mahâlde] yerleşmemiş olan arazın parçaları mahâllinde bulunmaz.
Hareket ile sükûn [hareketsizlik] gibi.
Araz-ı lâzım, mahâllinden ayrılması mümkin olmayan arazdır. Kitâbetin
[yazı yazma özelliğinin] insanın mâhiyetinden [düşünen bir varlık olması
ndan] ayrılmasının mümkin olmaması gibi.
Araz-ı müfârık, mahâllinden ayrılması mümkin olan arazdır. Bu
araz, ya sür’atle veyâ yavaş olarak mahâllinden ayrılır.
Sür’atli ayrılan araz, insanda utanmak sebebi ile meydâna gelen kırmı
zılık [yüz kızarması] ve korkudan meydâna gelen beniz sararması gibi.
Mahâllinden ayrılması yavaş olan araz ise, ihtiyârlık ve gençlik gibi
olan arazdır.
Araz-ı zâtî, başka bir şeye katılan, ilâve olan bir şeydir. Bu katılma,
araz-ı zâtînin katıldığı şeyin zâtı veyâ cüz’i umûmîsi veyâ cüz’i müsâvîsi
veyâ hâriçde o şeye müsâvî olan bir şey sebebleriyledir.
Bir şeye o şeyin zâtı sebebiyle katılan araz, insanda şaşılacak işlerin
idrâkının hâsıl olması gibidir. Çünki, insanda bu idrâkın meydâna gelmesi
insanın zâtı vâsıtasıyla olmuşdur.
Cüz’i umûmî olmak sebebi ile bir şeye katılmış olan araz, insanın bir
yerde yerleşmesi gibidir. Bu da cism olması sebebi iledir.
Mâhiyetin cüz’i müsâvîsi olmak sebebiyle, bir şeye katılan araz, insanda
konuşma hâli gibidir. Bunun hâsıl olması da, insanın nâtık olması,
düşünen bir varlık olması sebebiyledir.
Katıldığı şeyin, hâriçdeki müsâvîsi sebebiyle hâsıl olan araz, insan-
– 27 –
da teaccübün hâsıl olması gibidir. Bu da insanın şaşılacak şeyleri idrâk
etmek vâsıtası ile olur.
Bu kitâbın gelecek bölümlerinde, ilmlerden ayrı ayrı bahs olunacakdı
r. O bölümlerde, her ilmin mevzû’u ile, her ilme âid bilgiler mümkin olduğ
u kadar beyân olunmuş ise de, şimdi burada yeri geldiği için, ilmlerin
ekserîsinin mevzû’âtı zikr ve ta’dad olunmuşdur [ya’nî yazılmışdır].
ilm-i Tefsîr-i şerîfin tefsîr ilminin mevzû’u, Kelâmullahdır. [Allahü teâlânı
n kelâmıdır, ya’nî Kur’ân-ı kerîmdir.]
ilm-i kırâetin mevzû’u, Kur’ân-ı kerîmin nazmını okuma şeklleridir.
ilm-i hadîs-i şerîfin mevzû’u, akvâl ve ef’âl-i nebeviyyedir. [Resûlullahı
n “sallallahü aleyhi ve sellem” mübârek sözleri ve işleridir.]
ilm-i emârat-ı nübüvvetin mevzû’u, emârât-ı nübüvvetdir. [Nübüvvetin
alâmet ve delîlleridir.]
ilm-i usûl-i fıkhın mevzû’u, edille-i şer’iyye-i külliyyedir. [fier’î hükmlerin,
Kitâb, sünnet, icmâ’ ve kıyâs-ı fükahâdan çıkarılışıdır.]
ilm-i şurût ve sicillâtın mevzû’u, yazı ile tesbît edilmiş olan hükmlerdir.
ilm-i ferâizin mevzû’u, tereke ve vârisdir. [Meyyitin bırakdığı malın,
vârislerine taksîmidir.]
ilm-i hurûf ve esmânın mevzû’u, hurûf-u hicâiyedir. [Hicâ harşeridir.]
ilm-i Tesavvufun mevzû’u, tehliyye-i zâhir ve tehliyye-i bâtındır. [Zâhirî
islâmiyyete uydurmak, bâtını da ma’sivâdan kurtarmakdır.]
ilm-i bâtının mevzû’u, insanın kalbidir.
ilm-i ahlâkın mevzû’u, insanın nefsidir.
ilm-i coğrafyanın mevzû’u, arzdır. [Yer küresidir.]
ilm-i târîhin mevzû’u, ümem ve tavâîfdir. [Milletler ve tâifelerdir.]
ilm-i ensâbın mevzû’u, ensâb-ı nâsdır. [insanların nesebleridir.]
ilm-i edebin mevzû’u, ta’lîm ve te’âllümdür. [Öğretmek ve öğrenmekdir.]
ilm-i tasrîfin mevzû’u, sıga-i mahsûsadır. [Husûsî sıgalardır.]
ilm-i iştikâkın mevzû’u, müfredât-ı kelimâtdır. [Kelimelerdir.]
ilm-i ehâcî ve uğlûtâtın mevzû’u, zâhiren arabî kâidelere uymayan
lafzlardır.
ilm-i lügatın mevzû’u, medlûlât-ı müfredâtdır. [Kelimelerin ma’nâları
dır.]
– 28 –
ilm-i edebin [edebiyyât ilminin] mevzû’u, söz ve yazıda hatâdan sakı
nmak bakımından arabî kelâmdır.
ilm-i beyânın mevzû’u, vüdûh-ı delâlet-i haysiyyeti ile [delâletinin
açıklığı bakımından] arabî lafzdır.
ilm-i bedî’in mevzû’u, mehâsin-i kelâm-ı arabîdir [arabî kelâmı güzelleşdiren
şeylerdir].
ilm-i muhâdaratın mevzû’u, ma’nâ ve terkîbde hâle ve makâma uygun
olarak söz söylemekdir.
ilm-i tashîfin mevzû’u, belâgat ehlinin söylediği, kelimât-ı musahhafedir.
Ya’nî harşerin noktalarının değişdirilmesiyle ma’nâsı temâmen
değişmiş olan kelimeler ve sözlerdir.
ilm-i mebâdi’şşi’rin mevzû’u, tergîb ve terhîb hâsıl eden mukeddemât-ı
tahyîliyye ile [insanı teşvîk eden ve sakındıran] şi’rlerdir.
ilm-i kard-ı şi’rin mevzû’u, şi’rin güzelliği ve çirkinliği bakımından
şi’rdeki kelimelerdir.
ilm-i kitâbetin mevzû’u, harşerin yazılışlarıdır.
ilm-i inşânın mevzû’u, belîg ve fasîh olması, makâma uygun güzel
ifâdelerin seçilmesi, îcâb eden kâidelere taşıması bakımından nesir sözlerdir.
ilm-i teressülün mevzû’u, her cem’iyyetin tabi’atına uygun olan
ıstılâhlar ve sakınılması îcâb eden ibâreler bakımından kâtib [yazan],
mektûb [yazılmış] ve kendisine yazılandır.
ilm-i urûdun mevzû’u, vezn bakımından veznli sözlerdir.
ilm-i imlâ-yı hattın mevzû’u, arabî yazılar yazılırken ortaya çıkan durumlar
bakımından harşer ve yazılış şeklleridir.
ilm-i hattın mevzû’u, tasvîr-i hurûf-ı hicâiyyedir [harşerin yazılışları
dır].
ilm-i terkîb-i eşkâlin mevzû’u, eşkâl-i besâıd-ı hurûfdur [harşerin
şeklleridir].
ilm-i mantıkın mevzû’u, bilinmeyen bir şeye ulaşdırması bakımından
ma’kûlât-ı sâniyedir. Ya’nî anlaşılması başkasına muhtâç olan şeylerdir.
ilm-i münâzaranın mevzû’u, iddiâ edilen şeyin delîller ile, başkası
için isbât edilmesi bakımından delîllerdir.
ilm-i hikmetin mevzû’u, zihnde ve zihnin hâricinde mevcûd olan eşyâdı
r.
ilm-i ilâhînin mevzû’u, hâdiselerin mevcûd olması bakımından mev-
– 29 –
cûddur [varlıkdır].
ilm-i ta’bîr-i rü’yânın mevzû’u, tehayyülât-ı nefsâniyye ile umûr-u
gaybiyye arasındaki [hayâller ile gayba dâir işler arasındaki] münâsebetdir.
ilm-i riyâdiyyenin mevzû’u, maddeden tecrîdi, ayrılması mümkin olan
maddî şeylerdir.
ilm-i aritmetikin mevzû’u, havass-ı adediyyedir [sayılara âid husûsiyyetlerdir].
ilm-i hisâbın mevzû’u, adeddir [sayılardır].
ilm-i hendesenin mevzû’u, mikdârdır, ölçüdür.
ilm-i ta’dîlin mevzû’u, tedâhulü sâatdir [zemânın iç içe oluşu, vaktlerdir].
ilm-i tabîıyyenin mevzû’u, cismdir.
ilm-i hayevânın mevzû’u, hayvanlardır.
ilm-i nebâtâtın mevzû’u, nebâtâtdır [bitkilerdir].
ilm-i tıbbın mevzû’u, insan bedenidir.
ilm-i etımmenin mevzû’u, ta’âmdır [yiyeceklerdir].
ilm-i teşrîhın mevzû’u, eczâ-ı bedendir [bedeni meydâna getiren parçalardı
r, ya’nî organlardır].
ilm-i kehâlenin mevzû’u, çeşm-i insandır [insan gözüdür].
ilm-i evzânın mevzû’u, dirhemler, ûkıyye ve rıtldır.
ilm-i riyâfenin mevzû’u, su akıtmak, su getirmekdir.
ilm-i kıyâfetin mevzû’u, kıyâfet-i insandır [insanın kıyâfetidir].
ilm-i ihtilâcın mevzû’u, insan bedeninin çalışması, hareketidir.
ilm-i ıyâfenin mevzû’u, kaçan hayvanın izidir.
ilm-i milâhanın mevzû’u, gemi ve denizdir.
ilm-i firâsenin mevzû’u, a’zâların şeklleridir.
ilm-i âlât-ı zılliyenin mevzû’u, gölgelerin mikdârlarıdır.
ilm-i tedbîr-i menzîlin mevzû’u, müşterek hâllerde, birlikde yaşamakda
i’tidâldir.
ilm-i teâbînin mevzû’u, askerlerin eğitimidir.
ilm-i ihtisâbın mevzû’u, şehr halkının idâresidir.
ilm-i mûsıkînin mevzû’u, nâmelerdir.
– 30 –
ilmlerin mevzû’larının temel kâideleri konusuna gelince, insanların
se’âdeti, her şeyin hakîkatini ve hâllerini, beşerî tâkatın elverdiği [insan
gücünün yetdiği] kadar anlamaya ve öğrenmeye bağlıdır. Eşyânın, hakîkatleri
ve hâlleri ise, pekçok ve çeşidlidir. Bu sebeble, ilk zemânlarda âlimler
tarafından eşyânın hakîkatlerinin ve hâllerinin tesbîtine ve bunların kolayca
öğretilmesine ehemmiyyet verilmişdir. Bu bakımdan bir veyâ birkaç
şeye uygun olan hâller gurub gurub tedvîn olunarak [derlenerek] herbiri
ayrı bir ilm kabûl edilmişdir. Bu ilmlerin her birinde ahvâl-i zâtiyesinden
[özelliklerinden] bahs edilen şeyler, o ilmin mevzû’u kabûl edilmişdir.
Çünki, bir ilmin mes’eleleri o ilmin mevzû’u ile alâkalıdır. Bu durumda
ilmin mevzû’u demek, ilmin mes’eleleri demekdir.
Âlimler, ilmin mevzû’unu, kendisinde ilmin mâhiyetine âid özelliklerden
bahs edilen şey diye ta’rîf etmişlerdir. Bundan maksad, ilmin
mevzû’unun, ilmin mes’elelerinin ilmin aslı olmasıdır. Buna göre, aynı mevzû’a
âid olan hâller, ayrı bir ilm dalı teşkîl eder. Bu ilm, ortak yönleri bulunan,
diğer ilmlerden mevzû’ bakımından ayrılır.
Aynı şeklde, her ilm, gâyesi bakımından birbirinden ayrılır.
Her ilmin yukarıda bahs edildiği gibi, birbirinden ayrılması güzel görülmüşdür.
Yoksa her mes’eleyi ayrı bir ilm dalı sayarak, derleyip toplamak
ve bunları öğretmek aklî olarak uygundur. Yine mevzû’da ortak olmasalar
bile, aynı ilm kabûl edilmesinde de aklî bir mâni’ yokdur.
Birden fazla mes’elenin, mevzû’da ortak olmasının başka bir misâli,
ba’zı husûsların diğer ba’zı husûslara isnâd edilmesidir.
Yukarıdaki îzâhlardan anlaşıldığına göre, müşterek mes’eleleri derlenen
her ilmin hakîkati aynı mevzû’da olduğu gibi, her ilm için ayrı bir mevzû’
ve gâye de vardır.
Mevzû’ ve gâye bakımından her ilm için bir çok mes’eleyi bir araya
getiren ortak bir husûs vardır. Buna cihet-i vahde denir. Bir çok
mes’ele bu cihet-i vahde sebebi ile tek bir ilm sayılır. ilmlerin mevzû’ları
na âid ve gâyelerine âid ortak noktaları vardır.
Bu sebeble ilmler ba’zen mevzû’u ve ba’zen gâyesi i’tibâriyle ta’rîf
olunur.
Mevzû’ i’tibâriyle olan ta’rîf, ilm-i mantığın: “Mantık kendisinde
ma’lûmâtın hâllerinden bahs olunan bir ilmdir” diye ta’rîfi gibidir. Ya’nî
mantık bir ilmdir ki, o ilmde ma’lûmâtın ahvâlinden bahs olunur, demek
olup, bu hâlde ilm-i mantıkın mevzû’u ma’lûmât olur.
Gâye bakımından olan ta’rîf: “Mantık ilmi, zihni düşünürken hatâya
düşmekden koruyan bir kanûndur. Buna göre, mantık ilminin gâyesi,
zihni hatâya düşmekden korumakdır.”
Bir veyâ birkaç şeye âid ve mu’teber bir uygunluk ile, birbirine uy-
– 31 –
gun olan hâller, o bir veyâ birkaç şeyin mâhiyetinde ortak iseler, zâtî olurlar.
Ortak değil iseler, arazî olurlar.
Zâtî olan hâller, mutlak mikdârda ortaklığı olan hat, satıh ve cismi
ta’lîmîdir. Bu hat, satıh ve cism ta’lîm-i zâtiyyeden olan mikdâr-ı mutlak
ile ortak olduğundan, hendese ilminin mevzû’u olan mutlak olarak, mikdârı
n zâtî hâllerinden olur.
Arazî hâllerin misâli ise, ahkâm-ı şer’iyyeyi elde etdirme husûsunda,
usûl-i fıkh ilmi ile müşterek olan kitâb, sünnet, icma’ ve kıyâsdır. Çünki
bu hâller yabancı, hâricî bir şey vâsıta olmadan doğrudan mâhiyyete
dâhil olan zâtî hâllerdir. Ya’nî usûlü fıkhın mevzû’u olan ahkâm-ı şer’iyyenin
zâtına âid hâllerdendir.
ilmin bütün mevzû’larına âid hâller ya nefs-ül’emre [hakîkate] âid
olur. Yâhud nefs-ül’emrin altında cüz’i, [ona âid bir parça] olur. Yâhud da
nefs-ül’emrin araz-i zâtîsi [kendisine âid bir hâl] olur.
Nefs-ül’emre âid olan hâllerin beyânı için, hesâb ilminde sayı, yâ çift
yâ tek olur diye ilm-i hesâbdan bir misâl verildiğinde, çiftlik ve teklik sayı
nın zâtına, kendisine âid hâllerinden olur. Burada zât olan şeyin, ya’nî
sayının çift ve tek olması adedin ahvâli olur [hâllerindendir].
Nefs-ül’emrin altında cüz’i olan ahvâlin beyânı için, üç sayısı tekdir
diye bir misâl verildikde, üçün tek olması adedin ahvâli olur. Teklik de
sayının altındaki ferdlerindendir. Buna göre sayı küllî olur.
Nefs-ül’emrin araz-i zâtîsini beyân etmek [açıklamak] için, “müfred
yâ evveldir yâ mürekkebdir” diye bir misâl getirilince, müfredin evvel veyâ
mürekkeb olması hâlleri araz-i zâtîdir.
Araz-i garîb denilen araza gelince, bu şaşılacak bir şey vâsıtasıyla
mâhiyete dâhil olan arazdan [hâlden] ibâretdir. O araz ya mâhiyyetin
dışında ve mâhiyetden dahâ umûmî olur. Yâhud mâhiyyetden dahâ husûsî
olur ki, ilmlerde bu arazlardan bahs olunmaz. Misâli şudur ki: mühendis,
yuvarlak olan çizgi mi güzeldir, veyâ düz olan çizgi mi dahâ güzeldir,
yâhud dâire düz çizginin benzeri midir, yoksa dâire düz çizginin zıddı
mıdır diye bakmaz. Çünki, güzellik ve zıdlık hendesenin mevzû’u olan
mikdârdan ayrı bir şeydir. Ya’nî mikdârın araz-i bâididir (uzak hâlidir). O
araz ya’nî güzellik ve zıdlık mikdâra dâhil olan bir arazdır. Lâkin bu arazı
n mikdâra araz (hâl) olması, mikdâr olmasından dolayı değildir. Belki bu
araz, ya’nî güzellik ve zıdlık mikdârın umûmî olan vasfıdır ki, mikdârda bulunduğ
u gibi diğer zâtıyâtda da bulunur. Bunun diğer bir misâli de, tabîb
tarafından yaranın yuvarlak olup olmamasına bakılmaması gibidir. Çünki,
cismde yuvarlaklığın meydâna gelmesi, o cismde yara bulunması
sebebiyle değildir. Bilâkis yuvarlaklık yaradan umûmî olup, yarada bulunduğ
u gibi, yaradan başka şeyde de bulunur.
Bir ilmin mevzû’u başka bir ilme de mevzû’ olabildiği gibi, bir ilmin
– 32 –
mevzû’u diğer ilmin mevzû’undan dahâ husûsî veyâ dahâ umûmî olabilir.
Aynı şeklde, bir ilmin mevzû’u diğer ilmin mevzû’una zıd olabilir ve
üçüncü bir şeye dâhil olur veyâ bunun tersi de olabilir. Lâkin, iki ayrı ilmin
mevzû’ları birbirine mutlak olarak zıd, fekat bir bakımdan ortak yönleri
olabilir.
Bu açıklamalara göre, ilmin mevzû’u altı kısma ayrılır.
Birinci kısm: Bir ilmin mevzû’u diğer ilmin mevzû’u ile aynı olur. Ancak,
mevzû’lardan herbiri farklı kaydlarla kaydlanması îcâb eder. Âlem gibi.
Âlem şekl bakımından hey’et ilminin [astronominin] mevzû’udur. Tabi’at
bakımından ilm-i semâ ve ilm-i âlemin mevzû’udur. Bahs edilen kaydlarla
bu ilmler birbirinden ayrılmakdadır.
ikinci ve ucuncu kısm: Bir ilmin mevzû’u diğer bir ilmin mevzû’undan
ya dahâ husûsî yâhud dahâ umûmîdir. Mevzû’lar arasında
umûmîlik ve husûsîlik, ya emr-i zâtîdir veyâ emr-i arazîdir. Ya’nî ya zâta
âid ya da o zâtın hâline âid bir husûsdur. Emr-i zâtî, umûmî olanın husûsî
olana cins olmasından ibâretdir. Bunun misâlî, mikdâr ile cism-i ta’lîmidir
ki, cism ta’lîmî dahâ husûsî olup, mikdâr da cism ta’lîminin cinsi ve
ilm-i hendesenin mevzû’udur. Cism-i ta’lîmî, cismi olan varlıkların mevzû’udur.
Başka bir misâl de, tıbbın mevzû’u gösterilir. Tıbbın mevzû’u insan
bedenidir. insan bedeni ise ilm-i tabî’înin mevzû’undan bir çeşiddir.
Çünki ilm-i tabî’înin mevzû’u mutlak cismdir.
Emr-i arazînin misâli, mevcûd [varlık] ile mikdârdır. Mevcûd, ilm-i
ilâhînin mevzû’u olup, mikdâr da ilm-i hendesenin mevzû’udur. Mikdâr
mevcûddan dahâ husûsî, mevcûd ise mikdârdan dahâ umûmîdir. Mikdârı
n mevcûddan dahâ husûsî olması, mevcûdun mikdâra araz-i âmm olması
[umûmî hâl] olması sebebiyledir.
Dorduncu kısm: Mevzû’ların birbirlerine zıd olup, lâkin üçüncü
bir şeye dâhil olmasından ibâretdir. ilm-i hendese ile ilm-i hesâbın mevzû’ları
böyledir. Bu mevzû’ların ikisi de mikdârın içine dâhil olarak, birbirine
eşid mevzû’lar diye ism verilir.
Beşinci kısm: Mevzû’ların bir bakımdan ortak olmalarından ibâretdir.
ilm-i tıb ile ilm-i ahlâkın mevzû’ları gibi. Bu ilmlerin mevzû’ları, insanda
bulunan kuvvetler, kabiliyyetler husûsunda ortakdırlar.
Altıncı kısm: Mevzû’lar arasında zıdlık bulunmasıdır. Hesâb ilmi ile
tıb ilminin mevzû’ları gibi. Sayı ile insan bedeni arasında ortaklık olmadığı
gibi, berâberlik de yokdur.
Tenbih: Bir ilmde mevzû’ olan şey burhân [delîl] ile taleb ve tahsîl
olunmaz [elde edilmez]. Çünki, her ilmde matlûb olan [ele geçirilmek istenen]
şey, mevzû’un zâtına âid hâllerden ibâretdir. Bir şey kendisine araz
[hâl] olamaz. Bilâkis zâtda görünür. Yâhud kendisinin üstünde olan başka
bir ilm için delîl olur.

Altıncı Bolum
iLMLERiN MES’ELELERi

ilmlerin mes’eleleri, hükmlerden ibâretdir. Her bir ilmde o hükmlerin
mahmûlâtı [yüklemleri] delîl ile mevzû’atına nisbet etmekle meydâna
gelir. Ortak mes’eleleri müdevvin [derlenmiş] olan bütün ilmlerin mevzû’ları
aynıdır. Bu hâlde ilmin mevzû’u mes’elelerdir. O mes’eleler ise, ilmin
hey’et-i basîtasından [en sâde şeklinden] ibâretdir.
Mes’elenin mevzû’u ba’zı def’a bizzat ilmin mevzû’u olur.
Kelâmın küllîsi, ya’nî bütün sözler iki ismden veyâhud bir ismle bir
fi’lden meydâna gelir denildiğinde, bu söz nahv ilminin mevzû’u olur.
Ba’zı mes’elenin mevzû’u, o mes’elenin araz-i zâtîsi ile ilme mevzû’
olur. ilm-i hendesede, bir şeye zıd olan mikdâr, o şeye ortak olan bütün
mikdârlara zıddır diye bir misâl söylenildiğinde, mes’elenin mevzû’u
zıd olan mikdârdır. Zıd olan mikdâr da mes’elenin araz-i zâtîsidir, ya’nî
zâtına âid bir hâldir.
Ba’zan ilmin mevzû’u, nev’i olur ve mes’elenin mevzû’u olur. Sarf
ilminde; ism ya sülâsîdir, yâhud da sülâsî meziddir [üç harşi veyâ üç harfden
fazla olur] diye bir misâl söylenildikde, burada sarf ilminin mevzû’u
kelime olup, ism ise, kelimenin nev’idir. Ba’zan de mes’elenin mevzû’u
ilme araz-i zâtîsi ile mevzû’ olur. Hendese ilminde, doğru üzerine çizilen
herbir doğru çizgi ile meydâna gelen açılar, ya dik olur veyâ dik açıya denk
olurlar, diye bir misâl söylenildikde, buradaki çizgi, mikdârın nev’i, doğ-
ru ise, onun araz-i zâtîsi olur.
Ba’zan mes’elenin mevzû’u ilmin mevzû’unun araz-i zâtîsidir. ilmi
hendesede, her üçgenin açıları iki dik açıya eşiddir denildiğinde, üçgen
mikdârın araz-i zâtiyesinden olur.

Yedinci Bolum
iLMLERiN GAYESi

Bir fi’lden [işden] bir eser meydâna gelirse, o eser o fi’lin [işin] netîce
ve semeresi olur. Bu esere fâide denildiği gibi, fi’lin [işin] sonunda olması
bakımından da gâye denir.
Fi’lin [işin] fâidesi ve gâyesi aynı şey olmakla berâber, i’tibâr bakı-
mından farklıdır. Fi’lin [işin] netîcesinde ortaya çıkan eser, fâilin [işi yapanı
n] o işe yönelmesine sebeb olursa, buna, o fâil [işi yapan] için garaz
ve maksûd denir. Fâilin Fi’line [işi yapanın işine] nisbetle ise illet-i gâiyye
denir.
Garaz ve illet-i gâiyye aynı şey iseler de, i’tibâr bakımından farklı-
dırlar.
Fi’lin [işin] netîcesinde ortaya çıkan eser, fâilin [işi yapanın] o işe yönelmesine
sebeb olmazsa, yalnız fâide ve gâye olur. Bu hâlde gâye, illet-
i gâiyyeden dahâ umûmîdir. Buna göre ilmin gâyesi, ilmin öğrenilmesine
sebeb olan şeydir.
Âlet ilmlerinin dışındaki ilmlerin gâyesi, bu ilmlerin bizzat kendilerinin
elde edilmesinden ibâretdir. Çünki âlet ilmlerinin dışındaki ilmlerden,
başka fâideler de elde edilse bile, bu ilmlerin bizzat kendilerinin elde edilmesi
maksaddır. Fekat, âlet ilmlerinin gâyesi ise, kendileri değil, kendilerinden
başka ilmlerin elde edilmesidir. Çünki, âlet ilmlerinin keyfiyyeti,
amele müteallıkdır, ya’nî amel ile alâkalıdır. Bundan maksad ise işin
meydâna gelmesidir. O amel [iş] ister kendisi maksad olsun, ister maksad
olmayıp başka bir iş için olsun, ilmlerin son gâyesi olur.

Sekizinci Bolum
iLMLERiN TAKSIMATI

ilm, tek ma’nâ ve hakîkatden ibâret ise de, çeşidli bakımlardan bir
çok kısma ayrılır.
ilm, bir bakımdan kadîm ve muhdes [başlangıcı olmıyan ve sonradan
yaratılan] ve bir bakımdan tasavvur ve tasdîk [hükm ifâde etmiyen ve
hükm ifâde eden] kısmlarına ayrılır.
ilm, bir bakımdan da üç kısma ayrılır. Bu üç kısm şunlardır: Bir kısmı
bizzat sâbitdir, vardır. Bir kısmı his ile idrâk olunur, bilinir. Bir kısmı da
kıyâs ile bilinir.
ilm-i kadîm, Allahü teâlânın zâtı ile bulunup, kulların sonradan öğ-
rendikleri ilmlerine benzemez.
ilm-i muhdes üç kısma ayrılır. Birinci kısm, ilm-i bedîhî, ikinci kısm,
ilm-i zarûrî, üçüncü kısm, ilm-i istidlâlîdir.
ilm-i bedîhî, takdîm-i mukaddemeye [delîle] muhtâç olmayan ilmdir.
insanın kendi varlığını bilmesi, bütünün parçasından dahâ büyük
olduğunu bilmek gibi ki, bunlar ilm-i bedîhinin misâlidir.
ilm-i zarûrî, takdîm-i mukaddemeye muhtâc olmayan ilmdir [bu
ilmde de delîle ihtiyâç yokdur]. Beş duyu organı ile elde edilen ilmden ibâretdir.
ilm-i istidlâlî, takdîm-i mukaddemeye muhtâc olan ilmdir [delîl ile bilinen
ilmdir]. Bir yaratıcının varlığını ve diğer varlıkların ise sonradan yaratı
ldıklarını delîllerle bilmek gibi.
Aynı şeklde ilm, mevzû’ların ihtilâşarı cihetinden [konularının farklı
lığı bakımından] da birçok kısma ayrılır. Bu kısmların ba’zısına ilm,
ba’zısına san’at denir. Büyük âlimlerin yapmış oldukları bu taksîmât
şöyledir:
1– Allame Hafid hazretlerinin taksimi olup, o da ulûm-u müdevvenenin
[derlenip toplanmış olan ilmlerin] iki kısma ayrılmasından ibâretdir.
Birinci kısm: Kur’ân-ı kerîmin lafzları, lafz ve isnâd bakımından sünnet-
i nebeviyyenin beyânı, Kur’ân-ı kerîmin tefsîr ve te’vîli, Kur’ân-ı kerîm
ile sünnet-i nebeviyyeden elde edilen ahkâm-ı asliyye-i i’tikâdiyye [temel
i’tikâd bilgileri] ile, ahkâm-ı fürûiyye-i ameliyyenin [fıkh bilgilerinin] isbâtı,
veyâhud usûlden [edille-i şer’iyyeden], fürû’un [fıkh bilgilerinin] is-
– 36 –
tinbâtına [çıkarılmasına] esâs olan küllî kâideler, usûl ve fürû’ bilgilerini
kitâb ve sünnetden çıkarmaya yardımcı olan edebî ilmlere dâir ülemâ-i
kirâm hazretleri [âlimler] tarafından derlenen ilmlerdir.
ikinci kısm: Eşyânın mâhiyyetini ve nasıl kullanılacaklarını kendi aklları
na göre araşdırmak için, felsefecilerin derledikleri ilmdir.
Allâme Hafîd hazretleri tarafından, ilm-i kırâet, ilm-i hadîs-i şerîf, ilmi
usûl-i hadîs, ilm-i tefsîr-i şerîf, ilm-i kelâm, ilm-i fıkh, ilm-i usûl-i fıkh, ilmi
edeb, şer’î ilmler olarak sayılmışdır. ilm-i tasavvuf ise, tâife-i sôfiyyeden
seçilmişler için, husûsî bir ilmdir diye beyân edilmişdir. ilm-i münâzara,
ilm-i hilâf, ilm-i cedel, şer’î ilmler arasında sayılmadığı gibi, felsefecilerin
ilmleri arasında da gösterilmemişdir. Münâzaradan maksad, doğruyu
ortaya çıkarmak olduğu gibi, cedel ve hilâfdan maksad da, muhâtabı
ilzâm etmek, ya’nî iknâ edici delîller ile susdurmakdır. Bu sebeble fıkh
âlimleri tarafından hilâf ilmine dâir kitâblar yazılmış ve fıkh mes’elelerinde
bu ilmden fâidelenilmişdir. Hükemânın ilm-i hilâfa dâir kitâb yazdıkları
ma’lûm olmadığından [bilinmediğinden] ilm-i hilâfı, şer’î ilmlerden saymak
münâsib görülmüşdür. Hükemâ, hikmete dâir bahsleri ilm-i münâzara
üzerine binâ etmişler ise de, aralarında ilm-i münâzarayı tedvîn etmemişlerdir.
2– (Fevaid-i hakaniyye) adı ile ma’lûm olan kitâbda beyân edildi-
ğine göre, ilm, iki meşhûr kısmdan ibâretdir.
Birinci kısm: ilmlerin, nazarî ve amelî olmasından ibâretdir. Nazarî,
amelin keyfiyyeti ile alâkalı değildir. Amelî ise, amelin keyfiyyeti ile alâkalı
dır.
ikinci kısm: Âlet ilmi olan ve olmayan ilmlerden ibâretdir. Başka bir
şeyin elde edilmesine âlet olmayıp, kendisi maksad olan ilmlere, (alet olmayan)
ilmler denir. Başka bir şeyin elde edilmesine âlet olan ve kendisi
maksad olmayan ilmlere, (alet ilmleri) denir.
Kendisi başka şeyin elde edilmesine âlet olan ilmin, işin keyfiyyeti
ile alâkalı olması ve işin keyfiyyeti ile alâkalı olan ilmin de bizzat başka
şeyin elde edilmesine âlet olması lâzımdır. Âlet olmak demek, bir
işin yapılmasına yardımcı olmak ma’nâsınadır. Yine bizzat başka şeyin
elde edilmesine âlet, ya’nî yardımcı olmayan ilm, amelin keyfiyyeti ile alâkalı
değildir. Bizzat amelin keyfiyyetine âid olmayan ilm, başka şeyin elde
edilmesine âlet olamaz. Buna göre, nazarî ve âlet olmamak ifâdeleri
aynı ma’nâdadır.
Nazarî ve amelî kelimeleri üç ma’nâda kullanılır.
Birincisi, ilmlerin mutlak taksîminde zikr olunan şeklden, ma’nâdan
ibâretdir. Mantık, hikmet-i ameliyye ve tıbb-ı amelî ve ilm-i hıyâta [terzilik
ilmi] temâmen işin keyfiyyeti ile alâkalı uygulamaya bağlı, olduğundan,
ilmlerin amelî kısmına dâhildir. ilmin amelî kısmı, yâ zihne âid yâhud da
– 37 –
zihnin dışına âid olur. Meselâ, ilm-i mantık zihnîdir ve ilm-i tıb ise, zihnin
dışında uygulamaya bağlı bir ilmdir.
ikinci kısm, hikmetin taksîminde kullanılan ma’nâdan ibâretdir.
Hükemâ, ilm-i hikmeti, cismlerin hâllerini olduğu gibi, beşer tâkâti nisbetinde
bilmekdir, diye ta’rîf etmişlerdir. Sonra bu cismlerin, iş ve amel cinsinden
olup, zikr olunan ef’al ve amelin [iş ve amelin] beşer kudreti ve ihtiyârı
yla meydâna geldiğini veyâ gelmediğini beyân etmişler. Birincisine,
hikmet-i ameliye, ikincisine, hikmet-i nazariye demişlerdir. Hikmet-i
ameliye denmesi dünyâ ve âhiretin nizâmına ve salâhına sebeb olmasından
dolayıdır.
Üçüncü kısm, san’atın taksîminde kullanılan ma’nâdır. Ya’nî amel
ile alâkalı olan ilm, yâ amelî veyâ nazarîdir. Amelî olan ilm, iş yapmaya ve
çalışmaya bağlıdır. Nazarî ilm ise böyle değildir. Buna göre fıkh, nahv,
mantık, hikmet-i ameliyye ve tıbb-ı amelî ilmleri, ilmlerin ameli kısmından
değildir. Çünki, bunların meydâna gelmesi, iş yapmaya bağlı değildir. ilmi
hıyâta [terzilik], ilm-i hıyâke [dokumacılık] ve ilm-i hacamât ise, iş yapmaya
bağlı olduğundan, ilmin amelî kısmındandır.
3– (Fevaid-i hakaniyye)de beyân edildiği üzere, ilm, hükmî ve
gayr-i hükmî olarak iki kısma ayrılır.
Gayr-i hükmî olan ilmler, dînî ilmler ve dînî olmayan diye iki kısma
ayrılır. Dînî ilmler de mahmûd, mezmûm ve mübâh kısmlarına ayrılır.
ilmin bu şeklde taksîm edilmesinin sebebine gelince, ilm, zemânları
n ve mekânların değişmesi veyâ devletlerin ve milletlerin değişmesi ile
değişmez. Yâhud zikr olunan değişikliklerle değişir.
Bahs edilen değişikliklerden etkilenmeyen ilmlere ulûm-i hikemiyye
denildiği gibi, zemânın geçmesiyle aynen devâm etmeleri bakımından
da ulûm-i hakîkıyye denir.
Zemânların ve mekânların, devletlerin ve milletlerin değişmesi ile de-
ğişen ilmler, yâ tecribeye ve işiterek öğrenmeye ve bunlardan başkası-
na bağlı olmaksızın, vahy-i ilâhîye âid ve Peygamberlerden “aleyhimüsselâm”
öğrenilir ki, böyle ilmlere, ulûm-i dîniyye denildiği gibi, ulûm-i şer’iyye
de denilir. Yâhud ilmler, tecribe ve işiterek öğrenmeye ve bunlardan
başkasına bağlıdır. Böyle ilmler, ilm-i tıb ve hesâb gibi ulûm-i gayr-i dîniyyeden
sayılır.
ilm-i tıb, bedenlerin sıhhati için ve ilm-i hesâb da mu’âmeleler,
vasiyyetlerin yerine getirilmesi ve mîrâsların taksîmi için zarûrî olduğundan
mahmûddur [övülmüşdür]. Eğer ilm netîcesi medh edilmeyen bir ilm
olursa, mezmûm [zemmedilen] ilm olur. Sihr, tılsımât, şa’beze [hokkabazlı
k] ilmleri gibi ilmler, böyledir. Ulûm-i gayr-i dîniyyeden mübâh olan ilmler
ise, yalan bulunmayan ilmlerdir. Bunlar şi’r ve peygamberler târîhi ve
benzeri ilmlerdir.
– 38 –
ilmlerde bahs edilen bu farklılıklar, ilmlerin gâyeleri bakımındandır.
Yoksa ilm, aslında ilm olması bakımından zem ve inkâr edilmez. Çünki bir
şeyi bilmek, o şeyi bilmemekden evlâdır.
4– (fiifa-i muteellim) sâhibinin zikr ve beyân etdiğine göre, her bir
ilm yâ doğrudan maksaddır veyâhud doğrudan maksad değildir.
Bizzat [doğrudan] maksad olan ilm, ulûm-i hikemiyyedir. Bu da yâ
i’tikâd yâ da amel ile alâkalıdır. i’tikâd ile alâkalı olan ilm, hikmet-i nazariyyedir.
Amel ile alâkalı olan ilm ise, hikmet-i ameliyyedir.
(Hikmet-i nazariyye), a’lâ ve ednâ ve evsat olmak üzere üç kısma
ayrılır.
Birinci kısm, ilm-i ilâhî, ikinci kısm, ilm-i tabî’î, üçüncü kısm, ilm-i
rıyâdîdir. Nazar [düşünme, inceleme], yâ maddesiz olan şeylerle veyâ zihnde
ve hâricde maddî olan şeylerle alâkalıdır. Buna ilm-i tabî’î denir. Yâhud
nazar, sâdece zihnde maddelerden ayrılabilen şeylerle alâkalıdır. Buna
da ilm-i riyâdî denir. ilm-i riyâdî dört kısma ayrılır. Çünki, nazar-ı riyâdîde
ortak noktada birleşen bir takım parçaların takdîri, yâ mümkin olur
yâ mümkin olmaz. Bunlardan herbirisi de, yâ o şeyde yerleşmiş olur yâhud
da olmaz.
ilm-i riyâdînin bahs edilen dört kısmından birincisi, hendese, ikincisi,
hey’et, üçüncüsü, aded, dördüncüsü mûsîkî ilmleridir.
(Hikmet-i ameliyye) iki kısmdır. Birisi ilm-i siyâsî, diğeri ilm-i ahlâkdı
r. Çünki nazar, yâ insanın hâline mahsûs olur, yâ da olmaz. insanın
hâline mahsûs olmayan nazar, ilm-i siyâsîdir. Bu ilm yâ dünyâ ve âhıret
işlerinde herkesin ıslâhı ile alâkalıdır. Bu da ilm-i şerî’at ile alâkalıdır. Yâ
da insanların işlerinin yürütülmesi ve herkesin sözbirliğidir ki, bu da ahkâm-ı
siyâsiyyeden ve diğer bir ta’birle, ahkâm-ı sultâniyyeden ibâretdir.
Nazar, belli bir topluluğa mahsûs olur ise, buna (tedbir-i menzil)
denir.
Kendisi maksad olmayan ilm, diğer ilmlerde hatâdan korunmaya ve
doğruya ulaşmaya bir âletdir. Bu âlet ile yâ ma’nâlarda hatâdan korunmak
istenir, yâhud da lafz (söz) veyâ yazı bakımından ma’nânın idrâki elde
edilir. Birincisi, ilm-i mantıkdır. ikincisi, ilm-i edeb ile kendisinde delâlet-
i lisâniyye ile delâlet-i beyâniyyeden bahs olunan ilmdir. Delâlet-i lisâniyye
yâ delâlet-i ifrâdiyye ile delâlet-i terkîbiyyeye mahsûs olur. Veyâhud
ifrâd (kelime) ve terkîb (cümle) arasında müşterek olur. Delâlet-i ifrâdiyye
yâ kelimelerden bahs eder ise, ilm-i lügatdır. Yâhud da kelimelerin
sıgalarından bahs eder, bu da ilm-i sarfdır.
Delâlât-i terkîbiyye, yâ veznli söze mahsûsdur yâ da veznli söze
mahsûs değildir. Veznli söze âid olan ilm, eğer beytlerin sonlarına
mahsûs olursa, ilm-i kâfiye, eğer beytlerin sonlarına mahsûs olmazsa,
– 39 –
ilm-i arûz adı verilir.
Veznli [ölçülü] söze mahsûs olmayan ilm, ma’nânın aslını ifâde etme
husûsunda, yâ hatâdan korunmayı îcâb etdirir ki, bu (ilm-i nahv)dir.
Yâhud da asl ma’nânın ifâdesinde hatâdan korunmaya te’sîri olmaz ki,
bu da (ilm-i belagat)dır. Zikri geçen ifrâd (kelime) ve terkîb (cümle) arası
nda müşterek olan ilme, (ilm-i fesahat) denir. Sözün, hâlin îcâb etdirdiğ
i duruma tatbîkinde hatâdan korunmaya vâsıta olan ilme (ilm-i me’ani)
denir. Delâletin çeşidleriyle sözün açık ve kapalı olduğundan bahs eden
ilme (ilm-i beyan) denir. Fekat ilm-i fesâhat, kelimeler bir araya getirilirken,
güzellik bakımından hatâdan korunma maksadını da taşırsa, o zemân
buna (ilm-i bedi’) denir.
5– (Miftah-us-se’ade) sâhibinin zikr ve beyân etdiği taksîmdir:
fiöyle ki, eşyâ için dört mertebede ya’nî “kitâbet (yazmak)”, “ibâre (söz,
ifâde)”, “ezhân (zihnler)”, “a’yân (gözle görülen maddeler)”de mevcûd
olup, bu dört mertebeden hepsi birbirine vesîle olur. Çünki hat (yazı) lafzlara,
lafzlar, zihnlerdeki ma’nâya, zihndeki ma’nâlar da eşyâya delâlet eder.
Vücûd aynî ise [Varlık gözle görülür ise], aslî ve hakîkîdir. Zihndeki varlığı
n hakîkî veyâ mecâzî olduğunda ihtilâf olunmuş ise de, vücûd-i lafzî
ve vücûd-i zihnî kat’î olarak mecâzîdir. O hâlde kitâbet, elfâz ve ezhâna
[yazı, söz ve zihne] âid olan ilmler, âlet ilmleridir. Eşyâ [zihnin dışındaki
şeyler] ile alâkalı olan ilm, yâ amelî ve yâhud nazarîdir. Amelî olan ilm, kendisinin
elde edilmesi maksad olmayan başka bir ilmin elde edilmesi
maksad edilen ilmdir. Nazarî olan ilm ise, kendisinin elde edilmesi maksad
olunan ilmdir. ilmin amelî ve nazarî kısmlarından herbiri yâ şerî’atden
alınmışdır. Buna ilm-i şer’î denir. Veyâhud sâdece aklın muktezâsı bakı-
mındandır ki, buna da ilm-i hikemî denir.
Bu ta’rîşere göre, ilmler için asllar ve her aslın çeşidleri ve bu çeşidlerin
kolları vardır. Bütün ilmler, ister usûl, ister fürû’ olsun, mevzû’ları
ve ismleri bakımından pekçok nev’lere ayrılır. (Miftah-us-se’ade)
sâhibi, ilmleri geniş bir şeklde kısmlara ayırdıkdan sonra, ilmlerin usûl ve
fürû’unu, [asllarını ve kollarını] aşağıdaki şeklde sıralamışdır.
I– Ulum-i hattıyye [Hat ilmleri]:
1– ilm-i edevât-i hat,
2– ilm-i kavânîn-i kitâbet,
3– ilm-i tahsîn-i hurûf,
4– ilm-i keyfiyet-i tevellüd-i hutût an usûlihâ,
5– ilm-i tertîb-i hurûf-i teheccî,
6– ilm-i terkîb-i eşkâl-i besâit-i hurûf,
7– ilm-i imlâyı hatt-ı arabî,
– 40 –
8– ilm-i hatt-ı mushaf,
9– ilm-i hatt-i arûz.
II– Lafzlar ile alakalı ilmler:
10– ilm-i mehâric-i hurûf,
11– ilm-i lügat,
12– ilm-i vad’,
13– ilm-i iştikâk,
14– ilm-i tasrîf,
15– ilm-i nahv,
16– ilm-i me’ânî,
17– ilm-i beyân,
18– ilm-i bedi’,
19– ilm-i arûz,
20– ilm-i kavâfî,
21– ilm-i karz-i şi’r,
22– ilm-i mebâdi-i şi’r,
23– ilm-i inşâ,
24– ilm-i mebâdi-i inşâ ve edevâtihî,
25– ilm-i muhâdara,
26– ilm-i devâvîn,
27– ilm-i tevârîh,
(Ulum-i arabiyyenin kollarından sayılan ilmler)
28– ilm-i emsâl,
29– ilm-i vakâyı-i ümem ve rusûmihim,
30– ilm-i isti’malat-i elfâz,
31– ilm-i teressül,
32– ilm-i şurût ve sicillât,
33– ilm-i ehâcî ve uğlûtât,
34– ilm-i elgâz,
35– ilm-i mu’ammâ,
36– ilm-i tashîf,
37– ilm-i maklûb,
38– ilm-i cinâs,
39– ilm-i müsâmerât-i mülûk,
– 41 –
40– ilm-i hikâyât-i sâlihîn,
41– ilm-i ahbâr-i enbiyâ aleyhimüsselâm,
42– ilm-i megâzî ve siyer,
43– ilm-i târih-i hülefâ,
44– ilm-i tabakât-i kurrâ,
45– ilm-i tabakât-i müfessirîn,
46– ilm-i tabakât-i muhaddisîn,
47– ilm-i siyer-i sahâbeti,
48– ilm-i tabakât-i şâfi’iyye,
49– ilm-i tabakât-i hanefiyye,
50– ilm-i tabakât-i mâlikiyye,
51– ilm-i tabakât-i hanâbile,
52– ilm-i tabakât-i nuhât,
53– ilm-i tabakât-i etıbbâ.
III– Zihnde ma’kulatı saniyeden bahs eden ilmler:
54– ilm-i mantık,
55– ilm-i âdâb-i ders,
56– ilm-i nazar,
57– ilm-i cedel,
58– ilm-i hilâf.
IV– Maddeye aid ilmler:
59– ilm-i ilâhî,
60– ilm-i tabî’î,
61– Ulûm-i riyâdiyye,
Aksam-ı ulum-ı riyadıyye [Ulum-i riyadiyyenin kısmları]:
62– ilm-i aded,
63– ilm-i hendese,
64– ilm-i hey’et,
65– ilm-i mûsikî,
Furu’-i ilm-i ilahi [ilm-i ilahinin kolları]:
66– ilm-i ma’rifet-i nefs-i insâniyye,
67– ilm-i ma’rifet-i nefs-i melekiyye,
68– ilm-i ma’rifet-i me’âd,
– 42 –
69– ilm-i emârât-i nübüvvet,
70– ilm-i makâlât-i firak,
Furu’-i ilm-i tabi’i [ilm-i tabi’in kolları]:
71– ilm-i tıb,
72– ilm-i baytara,
73– ilm-i beyzera,
74– ilm-i nebât,
75– ilm-i hayevân,
76– ilm-i fellâha,
77– ilm-i me’âdin,
78– ilm-i cevâhir,
79– ilm-i kevni ve fesâd,
80– ilm-i kavs-i kuzah,
81– ilm-i firâset,
82– ilm-i ta’bîr-i rü’yâ,
83– ilm-i ahkâm-ı nücûm,
84– ilm-i sihr,
85– ilm-i tılsımât,
86– ilm-i simyâ,
87– ilm-i kimyâ,
Furu’-i ilm-i tıb [Tıb ilminin kolları]:
88– ilm-i teşrîh,
89– ilm-i kehhâle,
90– ilm-i etıme,
91– ilm-i saydele,
92– ilm-i tabh-i eşribe ve me’âcîn,
93– ilm-i kal-i âsâr min-es-siyâb,
94– ilm-i terkîb-i envâ-i midâd,
95– ilm-i cerrâha,
96– ilm-i fasd,
97– ilm-i hacâmat,
98– ilm-i mekâdîr ve evzân,
– 43 –
Furu’-i ilm-i firaset [ilm-i firasetin kolları]:
99– ilm-i şâmât ve hıylân,
100– ilm-i esârîr,
101– ilm-i ektâf,
102– ilm-i ıyâfet-i eser,
103– ilm-i kıyâfet-i beşer,
104– ilm-i ihtidâ bil-berârî ve akfâr,
105– ilm-i riyâfe,
106– ilm-i istinbât,
107– ilm-i nüzûl-i gays,
108– ilm-i ırâfe,
109– ilm-i ihtilâc,
Furu’-i ilm-i ahkam-ı nucum [Ahkam-ı nucum ilminin kolları]:
110– ilm-i ihtiyârât,
111– ilm-i reml,
112– ilm-i fâl,
113– ilm-i kur’a,
114– ilm-i tayere,
Furu’-i ilm-i sihr [Sihr ilminin kolları]:
115– ilm-i kehânet,
116– ilm-i neyrencât,
117– ilm-i havâs,
118– ilm-i rukâ,
119– ilm-i azâim,
120– ilm-i istihdâr,
121– ilm-i da’vet-i kevâkib,
122– ilm-i kalfetîrât,
123– ilm-i hafâ,
124– ilm-i hıyel-i sâsâniyye,
125– ilm-i keşf-i dek,
126– ilm-i şa’beze,
127– ilm-i taalluk-i kalb,
128– ilm-i istiâne bihâvâss-i edviye,
– 44 –
Furu’-i ilm-i hendese [ilm-i hendesenin kolları]:
129– ilm-i ukûd-i ebniye,
130– ilm-i münâzara,
131– ilm-i merâyâ’l-muhrika,
132– ilm-i merâkiz-i eskâl,
133– ilm-i cerr-i eskâl,
134– ilm-i mesâha,
135– ilm-i istinbât-i miyâh,
136– ilm-i âlât-i harbiyye,
137– ilm-i remy,
138– ilm-i ta’dîl,
139– ilm-i benkemât,
140– ilm-i milâha,
141– ilm-i sebâha,
142– ilm-i evzân ve mevâzîn,
143– ilm-i alât-i mebniyye âla zarûreti adem-i halâ,
Furu’-i ilm-i hey’et [ilm-i hey’etin kolları]:
144– ilm-i zîcât ve takvîm,
145– ilm-i hisâb-i nücûm,
146– ilm-i kitâbet-i takâvîm,
147– ilm-i keyfiyet-i irsâd,
148– ilm-i âlât-i rasadiyye,
149– ilm-i mevâkît,
150– ilm-i alât-i zıllıyye,
151– ilm-i ekr,
152– ilm-i ekr-i müteharrike,
153– ilm-i tasdîh-i küre,
154– ilm-i suver-i kevâkib,
155– ilm-i mekâdir-i uluviyât,
156– ilm-i menâzil-i kamer,
157– ilm-i coğrafyâ,
158– ilm-i mesâlik-i büldân,
159– ilm-i bürüd ve mesâfâtihâ,
– 45 –
160– ilm-i havâss-i ekâlîm,
161– ilm-i edvâr ve ekvâr,
162– ilm-i kurânât,
163– ilm-i melâhim,
164– ilm-i mevâsim,
165– ilm-i mevâkît-i salât,
166– ilm-i vad-i usturlâb,
167– ilm-i amel-i usturlâb,
168– ilm-i vad-ür-rub-i muceyyeb ve mukantarât,
169– ilm-i amelü rub-i dâire,
170– ilm-i âlât-i sâat,
Furu’-i ilm-i aded [ilm-i adedin kolları]:
171– ilm-i hisâb-i taht ve meyl,
172– ilm-i cebr ve mukâbele,
173– ilm-i hisâb-i hattâeyn,
174– ilm-i hisâb-i devr ve vesâyâ,
175– ilm-i hisâb-i derâhîm ve denânîr,
176– ilm-i hisâb-i ferâiz,
177– ilm-i hisâb-i hevâ,
178– ilm-i hisâb-i ukûd bil-esâbi’,
179– ilm-i a’dâd el-vefk,
180– ilm-i havâss-i a’dâd,
181– ilm-i teâbiyy-i adediyye,
Furu’-i ilm-i musiki [ilm-i musikinin kolları]:
182– ilm-i âlât-i acîbe,
183– ilm-i raks,
184– ilm-i gabh.
V– ilm-i hikemiyye-i ameliyye:
185– ilm-i ahlâk,
186– ilm-i tedbîr-i menzîl,
187– ilm-i siyâset,
Furu’-i hikmet-i ameliyye [ilm-i hikmet-i ameliyyenin kolları]:
188– ilm-i âdâb-i mülûk,
– 46 –
189– ilm-i âdâb-i vezâre,
190– ilm-i ihtisâb,
191– ilm-i kavd-i asâkîr ve cüyûş,
(ilm-i şer’iyye):
192– ilm-i kırâet,
193– ilm-i tefsîr-i Kur’ân,
194– ilm-i rivâyet-i hadîs,
195– ilm-i dirâyet-i hadîs,
196– ilm-i usûl-i din el müsemâbil-kelâm,
197– ilm-i usûl-i fıkh,
198– ilm-i fıkh,
Furu’-i ilm-i kıra’et [ilm-i kıraetin kolları]:
199– ilm-i şevâz,
200– ilm-i mehâric-i hurûf,
201– ilm-i mehâric-i elfâz,
202– ilm-i vukûf,
203– ilm-i ılel-i Kur’ân,
204– ilm-i resm-i kitâbet-i Kur’ân,
205– ilm-i âdâb-i kitâbet-i mushaf,
Furu’-i ilm-i hadis [ilm-i hadisin kolları]:
206– ilm-i şerh-i hadîs,
207– ilm-i esbâb-ı vurûd-i hadîs ve ezminetihî,
208– ilm-i nâsih-i hadîs ve mensûhıhî,
209– ilm-i te’vîlü akvâl-i nebî aleyhissalâtü vesselâm,
210– ilm-i rumuz-i hadîs ve işârâtihî,
211– ilm-i garâib-i lügat-i hadîs,
212– ilm-i def-i ta’n an-i hadîs,
213– ilm-i telfîk-i ehâdîs,
214– ilm-i ahvâl-i ruvât-i ehâdîs,
215– ilm-i tıbb-ı nebî aleyhissalâtü vesselâm,
Furu’-i ilm-i tefsir-i şerif [ilm-i tefsir-i-şerifin kolları]:
216– ilm-i mekkî ve medenî,
217– ilm-i hadarî ve seferî,
– 47 –
218– ilm-i nehârî ve leylî,
219– ilm-i sayfî ve şitâî,
220– ilm-i firâşî ve nevmî,
221– ilm-i aradî ve semâî,
222– ilm-i evvel-i mâ neze ve âhirî mâ nezel,
223– ilm-i sebeb-i nüzûl,
224– ilm-i mâ nezel alâ lisânî ba’d-ı sahâbe radıyallahü anhüm,
225– ilm-i mâ tekerrere nüzûlühû,
226– ilm-i mâ teahhara hukmühû an nuzûlihî ve mâteahhara nüzûlühû
an hukmihî,
227– ilm-i mâ nezel müferrekan ve mâ nezel cem’an,
228– ilm-i mâ nezel müşîan ve mâ nezel müfreden,
229– ilm-i mâ ünzele minhû alâ ba’d-ı enbiyâ ve mâ lem yünzel,
230– ilm-i keyfiyeti inzâl-i Kur’ân,
231– ilm-i esmâ-i Kur’ân ve esmâi suverihî,
232– ilm-i cemihî ve tertîbihî,
233– ilm-i aded-i suverihî ve âyâtihî ve kelimâtihî ve hurûfihî,
234– ilm-i huffâzıhî ve ruvâtihî,
235– ilm-i âlî ve nâzil min esânîdihî,
236– ilm-i mütevâtir ve meşhûr,
237– ilm-i beyân-i mevsûl lafzân ve mevsûl ma’nen,
238– ilm-i imâle ve feth,
239– ilm-i idgâm ve izhâr ve ihfâ ve iklâb,
240– ilm-i med ve kasr,
241– ilm-i tahfîf-i hemze,
242– ilm-i keyfiyet-i tahmîl-i Kur’ân,
243– ilm-i âdâb-ı tilâvetihi ve tâlîhi,
244– ilm-i cevâz-i iktibâs,
245– ilm-i mâ vakaa fîhi bi gayr-i lügat-i hicâz,
246– ilm-i mâ vakaa fîhi min gayr-i lügat-i arab,
247– ilm-i garîb-i Kur’ân,
248– ilm-i vücûh ve nazâir,
249– ilm-i meânî-i edevâtilletî yahtâcü ileyh-el-müfessîr,
– 48 –
250– ilm-i muhkem ve müteşâbih,
251– ilm-i mukaddem-i Kur’ân ve muahhirihî,
252– ilm-i âmm-i Kur’ân ve hâssıhî,
253– ilm-i nâsih-i Kur’ân ve mensûhıhî,
254– ilm-i müşkül-i Kur’ân,
255– ilm-i mutlak-i Kur’ân ve mukayyedihî,
256– ilm-i mantûk-ı Kur’ân ve mefhûmihî,
257– ilm-i vücûh-i muhâtabâtihî,
258– ilm-i hakîkat-i elfâz-i Kur’ân ve mecâzihâ,
259– ilm-i teşbîh-i Kur’ân ve istiârâtihî,
260– ilm-i kinayât-i Kur’ân ve ta’rîdâtihî,
261– ilm-i hasr ve ihtisâs,
262– ilm-i îcâz ve ıtnâb,
263– ilm-i haber ve inşâ,
264– ilm-i bedâi-i Kur’ân,
265– ilm-i fevâsil-i ây,
266– ilm-i havâtim-i suver,
267– ilm-i münâsebet-i âyât ves suver,
268– ilm-i âyât-i müteşâbihât,
269– ilm-i i’câz-i Kur’ân,
270– ilm-i ulûm-i müstenbata min-el-Kur’ân,
271– ilm-i aksâm-i Kur’ân,
272– ilm-i cedel-i Kur’ân,
273– ilm-i mâ vakaa fi’l-Kur’ân min-el-esmâ ve künâ ve elkâb,
274– ilm-i mübhemât-i Kur’ân,
275– ilm-i fadâil-i Kur’ân,
276– ilm-i efdâl-i Kur’ân ve fâdılihi,
277– ilm-i müfredât-i Kur’ân,
278– ilm-i havâss-i Kur’ân,
279– ilm-i mersûm-i hattı ve âdâb-ı kitâbetihî,
280– ilm-i tefsîrihî ve te’vîlihî ve beyâni şerefihî,
281– ilm-i şurût-i müfessir ve âdâbihî,
282– ilm-i garâib-i tefsîr,
– 49 –
283– ilm-i tabakât-i müfessirîn,
284– ilm-i havâss-i hurûf,
285– ilm-i havâss-i rûhâniyyeti minel-evfâk,
286– ilm-i tasrîf bi’l-hurûf ve esmâ,
287– ilm-i hurûf-i nûrâniyye ve zulmâniyye,
288– ilm-i tasrîf bil-ism-i a’zam,
289– ilm-i kesr ve bast,
290– ilm-i zâyirce,
291– ilm-i cefr ve câmia,
292– ilm-i def-i matâ in-i Kur’ân,
Furu’-i ilm-i hadis [ilm-i hadisin kolları]:
293– ilm-i mevâiz,
294– ilm-i ediyye,
295– ilm-i âsâr,
296– ilm-i zühd ve vera’,
297– ilm-i salât-i hâcât,
298– ilm-i megâzî,
Furu’-i ilm-i usulu fıkh [Usul-u fıkh ilminin kolları]:
299– ilm-i nazar,
300– ilm-i münâzara,
301– ilm-i cedel,
Furu’-i ilm-i fıkh [Fıkh ilminin kolları]:
302– ilm-i ferâiz,
303– ilm-i şurût ve sicillât,
304– ilm-i kazâ,
305– ilm-i hükm-i teşrî’,
306– ilm-i fetâvâ.

Dokuzuncu Bolum
iLMiN FAZILETi VE ŞEREFi

ilmin fazîleti ve şerefi, Kur’ân-ı kerîmde âyet-i kerîmeler ile ve Peygamberimizin
“sallallahü aleyhi ve sellem” hadîs-i şerîşeri ile meşhûr olmuşdur.
Büyük müctehîdlerden imâm-ı fiâfi’î hazretleri, “ilmin öyle bir şerefi
vardır ki, her kimde o şerefden az bir şey bile bulunsa, o kimse mesrûr
ve memnûn olur. Eğer o nisbet bulunmasa, kederli ve mahzûn olur,”
buyurmuşdur.
ilmlerin şerefi, mevzû’, gâye, ihtiyâc, delîllerinin sağlamlığı ve güvenilirliğ
i bakımından farklıdır. Meselâ tıb ilminin mevzû’u insan bedenidir.
Tefsîr ilminin mevzû’u Allahü teâlânın kelâmıdır. Bu iki ilmin sâhib olduğ
u şeref gâyet açıkdır.
ilm-i ahlâkın gâyesi, insana âid fazîletleri bilmek olması bakımından,
bu ilmin şerefi de meydândadır.
ihtiyâc bakımından şereşi olan ilm, fıkh ilmidir. Bu ilmin öğrenilmesine
ihtiyâc olduğu âşikârdır.
Delîlinin sağlamlığı ve güvenilirliği bakımından şerefi olan ilm, ulûmi
riyâziyyedir.
ilm-i ilâhînin mevzû’u ve gâyesi, şereşi olup, öğrenilmesi lâzımdır.
Ba’zan netîcesi veyâ delîllerinin sağlamlığı ve güvenilirliği veyâ gâyesi bakı
mından iki ilmden biri diğerinden dahâ şereşi olur.
Netîcenin şerefi, delîllerin kuvvetli oluşundan dahâ üstündür.
ilmlerin en şereşisi, Allahü teâlâ, melâike-i kirâm ve Peygamberlerle
“aleyhimüsselâm” alâkalı olan ilmdir. Çünki bu ilmin netîcesi, semeresi,
se’âdet-i ebediyyeden ibâretdir.
ilm, herşeyden dahâ lezzetli ve dahâ fâidelidir.
Bilindiği gibi, bir şeyin şerefi yâ zâtı sebebiyle veyâ zâtından başka
bir şey sebebiyledir. ilm, bu iki şerefe de sâhibdir. Çünki ilm, kendisi
lezzetli olduğu için, lezzetli olduğu öğrenildiği gibi, başka bir şey için de
lezzetli olduğundan, o başka şey için de öğrenilir.
ilmin kendisinin lezzetli olmasına gelince, ilm ehlinin ma’lûmu oldu-
ğu üzere, ilmin üstünde başka bir lezzet yokdur. Çünki, ilmin lezzeti, lezzet-
i rûhânî ve hâlis, husûsî bir lezzetdir. Cismânî lezzet hakîkatde, elemin
giderilmesinden ibâretdir. Nitekim, yime lezzeti, açlık eleminin giderilmesidir.
Bu lezzet, rûhânî lezzetin zıddı olup, rûhânî lezzet, cismânî lez-
– 51 –
zetlerden dahâ lezzetli ve dahâ rağbetlidir. Bunun için, ikinci imâm Muhammed
bin Hasen fieybânî hazretleri, ilmî müşkillerin çözülmesini müteakiben
hâsıl olan rûhânî lezzet ile mütelezzîz olduklarında [bu lezzeti taddı
klarında], “Sultânların oğulları nerede! işte lezzet budur. Bilhâssa bu lezzet,
melekûta âid hakîkatler ve ilâhî sırlara dâir tefekkür olunca!” buyurarak,
neş’esini ve sevinçlerini izhâr ederdi.
imâm-ı Muhammed hazretlerinin, sevinç ifâde eden bu sözleri, rûhânî
lezzetin cismânî lezzetlerden dahâ tatlı ve dahâ zevkli olduğunu bildirmekdedir.
ilmin, başkası tarafından elden alınması ve verilmesi ve devâmına
hiç kimsenin müdâhalesi bulunmaması gibi bir şeref, meziyet ve lezzeti
dahâ vardır.
Câhillerin çoğu, ülemânın mazhar olduğu [kavuşduğu] şerefe nâil
olmak azminde bulunur ise de, bedenî arzû ve istekleri ile alâkalı mâni’ler,
onların bu maksada kavuşmalarına mâni’ olur.
ilmin, kendisinden başka şeylere âid lezzetlere gelince, bu lezzetler
yâ âhıretle yâhud dünyâ ile alâkalı olur. Uhrevî olan lezzet, ilmin âhı-
retle alâkalı lezzetlerinin büyüğü ve se’âdet-i ebediyyenin elde edilmesine
vesîle olmasından ibâretdir.
Se’âdet iki kısma ayrılır: Birincisi, bir fâidenin elde edilmesidir.
ikincisi, zararın giderilmesidir.
Menfe’at te’mîni ve zararın giderilmesi, yâ dînî ve yâhud dünyevî olur.
Bu durumda dört kısm ortaya çıkar ki, bunlar ilm vâsıtasıyla elde edilir.
ilm öğrenmek ve öğretmenin dînî fâideleri olduğu gibi, dünyevî fâideleri
de vardır. Bunlar, insanın sıkıntılı zemânlarında dostu, gurbetde arkadaşı,
yalnızlıkda sohbet etdiği, her işte müşâviri, her hayra rehberi, düşmanları
na karşı silâhı olması ve diğer mühim fâidelerdir.
insanı yüksek derecelere ve üstün mevkı’lere ve herkesin kabûlüne
kavuşduran ilm ve kemâldir.
ilm, dînî zararları da giderir. Dînî zarar iki kısmdır: Birincisi, yasakları
işlemekdir. ikincisi, emrleri terk etmekdir. Yasakları işlemek, nefsin
zararlı arzû ve isteklerine dalmakdır. Emrleri terk etmek ise, emrleri yapmakda
tenbellik ve kusûr etmekdir.
Aynı şeklde ilm, dünyevî zararı da giderir. Dünyevî zarar iki çeşiddir:
Birincisi, maksadları elden kaçırmak ve kötülüklere düşmekdir. ikincisi,
kanûn-ı şer’î şerîfe [islâmiyyetin emrlerine] uygun hareket etmemekden
meydâna gelen kötülüklerin zararıdır.
ilm, yukarıda bahs edildiği gibi, dünyevî ve uhrevî zararlardan insanı
korur.

Onuncu Bolum
iLMiN MERTEBELERi

ilm öğretilirken, ilmlerin mertebelerine [sırasına] riâyet edilir. ilmde
ve her şeyde emr-i ehem, emr-i mühim üzerine takdîm olunur [ya’nî çok
mühim olan şey, mühim olan şeyden öne alınır]. ilmde ehem [en mühim]
olan şey, maksada götüren şeydir. Buna göre lafzla alâkalı bahsler,
ma’nâ ile alâkalı bahslerden öne alınır. Çünki lafzlar ma’nânın mukaddimesi
olarak, ma’nânın fehm ve idrâkına [anlaşılmasına] vesîledir. Bu durumda
ilm-i edeb, ilm-i mantıkdan önce gelir. Sonra her ikisi de, usûl-i fıkhdan,
usûl-i fıkh da ilm-i hilâfdan önce öğretilir.
ilm öğretilirken, bir ilmin diğer ilmden önce öğretilmesi üç sebebden
dolayıdır.
Birinci sebeb: Önce öğretilen ilmin, sonraki ilmden dahâ mühim olması
ndan ibâretdir. Farz-ı aynın farz-ı kifâyeden önce öğretilmesi, buna
misâldir ki, farz-ı ayn, farz-ı kifâyeden dahâ ehemmiyyetlidir.
ikinci sebeb: Önce öğretilen ilmin, sonraki ilme vesîle olmasıdır.
Nahv ilminin mantık ilminden önce öğretilmesi, buna misâldir.
Üçüncü sebeb: Önce öğretilen ilmin mevzû’unun, sonra öğretilen
ilmin mevzû’unun cüz’ü, parçası olmasıdır. Çünki cüz’, bütünden önce
gelir. Bu bakımdan sarf ilmi, nahv ilminden önce öğretilir.
Ekseriyâ aralarında öncelik sebeblerinden birşey bulunmadığı hâlde,
bir ilmin diğer ilmden önce öğretilmesi, aklî şeylerin anlaşılması için
alıştırma yapma maksadıyladır. Nitekim, önceki âlimlerden bir kısmı,
hesâb ilmini diğer ilmlerden önce öğretmişlerdir. Ekserîyâ, öğrenilmesi
çok ihtiyâç olan bir ilmin, diğer ilmlerden önce öğretildiği çok vâkidir. Ekserî
musannîf-i kirâm hazerâtı [kitâb yazan büyüklerin ekserîsi] nahv ilmine
sarf ilminden dahâ çok ihtiyâç olduğunu düşündüklerinden, eserlerinde
nahv ilmini sarf ilminden öne almışlardır.
Farz-ı kifâyelerin öğretilmesi asrların ve şehrlerin âlimlerine göre farklı
olmuşdur. Meselâ bir beldede, mîrâsı taksîm etmeyi [ferâiz ilmini] bilen
bir veyâ iki âlim bulunup da, yirmi kadar fakîh mevcûd ise, o beldede hesâb
ilminin öğretilmesi usûl-i fıkh ilminin öğretilmesinden dahâ mühimdir.
Öğrenilmesi lâzım olan ilm, farz-ı ayndır. (Farz-ı ayn) ise, islâmiyyetin,
herkesin ayrı ayrı öğrenmesini bildirdiği şeylerdir. islâmiyyetin cemâ’at
tarafından yapılmasını emretdiği şeylere gelince, cemâ’at arasında o
şeyi bilen bir şahs bulunup, onu yapınca, o farzlar o cemâ’atin diğer fertlerinden
sâkıt olur [düşer]. Böyle şeylere (farz-ı kifaye) denir. Farz-ı ki-
– 53 –
fâye olan ilmler, dünyâ işlerinin muntazam olması için, lâzım olan ilmlerdir.
Bunlar da, Kur’ân-ı kerîmi ve sünnet-i nebeviyyeyi anlayarak, onları
tahrîfâtdan korumak, i’tikâd bilgilerini delîlleriyle öğrenip, bunlar hakkındaki
şübheleri giderebilmek, vaktlere, farzlara, fer’î hükmlere [fıkh ilmine],
sıhhatin ve ahlâkın korunmasına ve idârî işlere vâkıf olmak, yukarı-
da sayılan ilmlerden herbirinin tahsîline vâsıta olan lügat, sarf, nahv,
meânî, beyân, mantık, ensâb ve hesâb ilmleriyle, bunlardan başka maksadı
n hâsıl olması için önemli vâsıtalar olan diğer ilmleri elde edip, onlara
vâkıf olmak ve bunlarda mahâret kazanmakdır.
Bu ilmlerin birbirine göre önem derecesi, ihtiyâca göre değişir.
işte öğrenilmesi farz-ı kifâye olan bu ilmleri bilen ve onlarla amel
eden bir âlimin bir cemâ’at içinde bulunmasıyla bu farz o cemâ’atin di-
ğer ferdlerinden düşer.

Onbirinci Bolum
iSLAMiYYETiN iLK ZAMANLARI

Arab kavmi, islâmiyyetin zuhûrundan evvel, dağınık bir takım ehâlîden
ibâretdi. Ba’zısı at ve kısrak üzerinde dolaşarak yaşar, ba’zıları da
ellerindeki deve, koyun, keçi sütleriyle râhat bir hâlde geçinirlerdi.
Arab kavmi, harşeri birleşdirip yazmayı bilmedikleri hâlde, lisanları
ndaki genişlik, hayâl kuvvetlerindeki sağlamlık sebebiyle, aralarında meşhûr
şâirler vardı. Aynı şeklde, medenî esâsları ve insânî hâlleri hiçbir
kavmden öğrenmemiş oldukları hâlde, şecâ’at ve cömertlik ile aralarında
ünlü kimseler bulunurdu. Misâfirperverliğe, garîblere yardım etmeye
son derece riâyet ederlerdi. Yol kesicilikle geçinenler bile, çadırlarına gelen
garîblere çok iltifât ederlerdi. Hülâsa, insânî fazîletler onlarda âdet hâline
gelmiş olup, bu hâl üzere yaşarlarken, Mekkeden doğan islâm güneşi,
mukaddes Hicâz bölgesini ve kısa zemânda pek çok belde ve şehrleri
aydınlatıp, milletler arasında islâmın esâsları yayılıp, yerleşdi.
islâmiyyetin ilk zemânlarında, âlimler, ihtiyâç sebebiyle ilm-i ahkâm-
ı şerî’ate, ilm-i lügat ve ilm-i tıbba ehemmiyyet verdiler.

Onikinci Bolum
iLK iSLAM MUSANNiFLERi

Tedvîn-i ilm ve tasnîf-i kitâb [ilmi toplayan ve kitâb tasnîf] eden zâtları
n ilki kimin olduğunda, âlimler arasında ihtilâf vardır. Bir rivâyete göre
musannîf-i kirâmın evveli [kitâb yazanların ilki], hicretin yüzellibeşinci
senesinde vefât eden, imâm-ı Abdülmelik bin Abdül’azîz bin Cüreyc el-
Basrî hazretleri olduğu gibi, hicretin yüzelli altıncı senesinde vefât eden
Ebü’n-Nasr Sa’îd bin Ebî Arûbe hazretlerinin ilk müellif olduğu da rivâyet
edilmişdir. Bu iki rivâyeti, Hatîb-i Bağdâdî hazretleri bildirmişdir.
Yine musannîf-i kirâmın evveli [ilk müellif], hicretin yüzaltmışıncı senesinde
hayâta vedâ etmiş olan [vefât eden] Rebi’ bin Sabîh hazretleri olduğ
u Ebû Muhammed Râmhürmüzî hazretleri tarafından rivâyet edilmişdir.
Rebi’ bin Sabîh hazretlerinden sonra, Süfyân ibni Üyeyne ve Mâlik bin
Enes Medîne-i münevverede, Abdüllah bin Vehb Mısrda, Muammer ile Abdürrezzâk
Yemende, Süfyân-ı Sevrî ile Muhammed bin Fudayl bin Gazevân
Kûfede, Hammâd bin Seleme ile Ravh bin Ubâde Basrada, Huşeym
Vâsıtda, Abdüllah bin Mubârek Horâsânda, mühim bir iş olan ilmleri
toplamak ve kitâblar yazmak husûsunda büyük gayret göstermişlerdir.
“Rahimehümullahü teâlâ.”
Kitâb te’lîf eden büyük zâtlar, gayret ve himmetlerini, Kur’ân-ı kerîm
ve hadîs-i şerîşerdeki kapalı yerleri ve ma’nâlarını tesbît etmek cihetine
sarf etmişlerdi. Allahü teâlânın yardımıyla bu yüksek maksadlar güzel
bir şeklde hâsıl oldu.

Onucuncu Bolum
iSLAMI iLMLERiN ONCEKi iLMLER iLE KARIŞMASI

Emevî devleti zemânında, önceki ilmler nazara alınmamış ve onlara
i’tibâr edilmemişdir. Abbâsî devletinin kurulmasından sonra, Abbâsî halîfelerinden
ikinci halîfe Ebû Ca’fer Mansûr zemânında, önceki ilmlere rağ-
bet gösterildi. Çünki, ikinci Abbâsî halîfesi fıkh ilminde mâhir ve kâmil olduğ
u gibi, felsefe ilmine ve bilhâssa ilm-i nücûma rağbeti vardı. Bu ilmlerin
erbâbını seviyordu.
Abbâsî halîfelerinden yedinci halîfe Abdüllah Me’mûn bin Reşîd dedelerinin
yolunu tutup, önceki ilmlere pek ziyâde rağbet gösterdi. Büyük
dedesinin açdığı yolu tahsîl ve tevsi’ ve itmâm ile, temâmladı. Îcâb eden
mahallerden Eşâtun, Aristo, Calinus, Oklides, Batlamyus ve diğer meşhûr
hükemânın [filozofların] felsefe kitâblarını getirtip, mahâretli mütercimlere
arabcaya terceme etdirdi. Sonra bunların ders olarak okutulması
nı ve öğretilmesini sağlamışdır. Müslimânlar da bunları öğrenmeye
rağbet etmişdir. Çünkü, ilk zemânlarda müslimânların islâmiyyetden önceki
bilgileri öğrenmekden men’ olunmalarının sebebi, islâmiyyet akâidinin
ve diğer kâidelerinin yerleşmesi için idi. [islâmî akâid ve kâideleri yerleşmeden,
felsefî mes’eleler ile meşgûl olmak, insanların bozuk i’tikâdlı
olmasına sebeb olur. Nitekim, sonraları bilhâssa Endülüsde, ibni Rüşd,
ibni Hazm müslimânların birçoğunun doğru i’tikâdının bozulmasına sebeb
olmuşlardır.] Bu maksad o zemânlarda hâsıl olmuşdu. Bununla berâber
felsefe ilmlerinin mes’elelerinin çoğu da, diyânâta müteallık olmadığı
ndan, ikinci Abbâsî halîfesi zemânında rağbet görmeye başladı. Yedinci
Abbâsî halîfesi zemânında ise felsefe ilmlerinin tahsîl edilmesini gerekdiren
sebebler temâmlanıp, müslimânlardan pek çok hakîm yetişmiş
ve böylece islâmî ilmlerin yanında diğer ilmler de şöhret kazanmışdır.

Ondorduncu Bolum
TEDVIN VE MUDEVVENATIN KISMLARI

Fazîlet ve kemâl erbâbının ma’lûmu olduğu üzere, kitâb yazma
husûsunda musannifîn-i kirâm hazretlerinin [müellişerin] görüşlerinin ve
gâyelerinin farklı olması, ilmî kitâbların çoğalmasına sebeb olmuşdur. Fekat
ma’nâ bakımından kitâblar ikiye ayrılır: Birinci kısm, ahbâr-ı mürseleyi
[naklen gelen haberleri], ikinci kısm, ilmî kâideleri ihtivâ eden kitâblardı
r.
Naklen gelen haberleri ihtivâ eden kitâblar, târih kitâblarıdır. Bunlar
nazm hâlinde olduklarından, şâirlerin dîvânlarında toplanmışdır.
ilmî kâideleri ihtivâ eden kitâblar, mikdâr bakımından üç kısma
ayrılır:
Birinci kısm, muhtasar kitâblardır. Bu cins kitâblar, tahsîlini temâmlamı
ş olanlar ile, keskin zekâya sâhib olan ve ilme yeni başlayan zekî
talebelere fâideli olur.
ikinci kısm, geniş ve büyük kitâblardır. Bunlar mütâle’a için fâidelidir.
Üçüncü kısm, vasat kitâblardır. Bunlar ne kısa ne de genişdir. Orta
hâlde olan kitâblardır. Böyle kitâbların herkese fâidesi çokdur.
Te’lifat [yazılan eserler] yedi kısma ayrılır:
Birinci kısm, dahâ önce te’lîf edilmemiş olan mes’elelerin ilk olarak
toplanması ve yazılmasıdır.
ikinci kısm, eksik olan bir kitâbın temâmlanmasıdır.
Üçüncü kısm, ifâdeleri ve mes’eleleri kapalı olan bir kitâb için şerh
yazılmasıdır.
Dördüncü kısm, bir büyük kitâbın ma’nâsı bozulmaksızın kısaltılması
dır.
Beşinci kısm, çeşidli mes’elelerin toplanıp, dikkatli bir şeklde muhâfaza
edilmesidir.
Altıncı kısm, çeşidli mes’eleleri fazlalıklarını atarak tertîb etmekdir.
Yedinci kısm, sehv ve hatâsı görülen bir kitâbın düzeltilmesidir.
işte te’lîf işi, yukarıda beyân edilen kısmlar çerçevesi içerisinde yapı
lır.
– 58 –
Her bir müellifin te’lîf edeceği kitâbın, beş fâideden hâlî [uzak], olmaması
lâzımdır.
Bu faideler şunlardır: Birincisi, müşkil mes’elelerin istinbâtıdır. ikincisi,
çeşidli mes’elelerin toplanmasıdır. Üçüncüsü, anlaşılması güç ve kapalı
mes’elelerin şerhi, açıklanmasıdır. Dördüncüsü, nazmın ve te’lîfin şeklini
güzelleşdirmekdir. Beşincisi, fazlalık ve uzunluğun giderilmesidir.
Bir kitâbı te’lîfden, yazmakdan maksad ne ise, fazlalık yapmadan
ve noksan bırakmadan yazılması, garîb lafzlar ve çeşidli mecâzlar kullanmakdan
sakınılması, bir ilmin diğer ilmle karışdırılmaması, delîl göstermekden
uzak kalınmaması, tertîbinin güzel olması, ifâdelerinin kısa, delîllerinin
açık ve zemânın insanlarının ihtiyâcına münâsib, kısa yazılması
îcâb eden yerde kısa, uzun yazılması îcâb eden yerde uzun olması, îzâhı
îcâb eden yerlerde îzâhların ve ta’rîşerin lâyık olduğu üzere icrâsı ve
bunlara benzer durumlara dikkat ve i’tinâ edilmesi kitâb te’lîf etme işinin
şartlarındandır.
Her kitâbın baş tarafında, o kitâbı yazmakdan maksadın ne oldu-
ğunu, neden bahs etdiğinin güzelce ifâdesi, kitâbda bahs edilen ilmin çeşidini
ve mertebesini, müellifin ismini, öğrenme ve öğretme usûlünü
açıklamak, müellişerin güzel âdetlerindendir.
Garaz, netîce ma’nâsınadır. Tasavvurda önce, fi’lden sonra olur.
Fâide ve menfeat, tabî’atı teşvîk eder.
Kitâbın baş tarafına yazılan mukaddime, kitâbın tafsilâtını kısaca ifâde
eder. Bu mukaddime ba’zan besmele ile ba’zan da o ilme âid lafz ve
ifâdelerle olur.
Mukaddimede, kitâbda yer alan ilmin nev’ini beyân etmek kitâbın
güzelliklerindendir ki, bu mevzû’ demekdir. Bundan bahs etmek, kitâbın
mertebesinin bilinmesi maksadındandır.
Kitâbın müellifinin isminin yazılması, müellifinin kadrini bildirmek
maksadındandır.
Kitâb, ba’zan ilmin bir çeşidini, ba’zan da ilmin bölümlerinden bir
bölümü içine alır.
Mukaddimede, ilmin mertebesinden, tertîb ediliş şeklinden ve öğ-
renilmesi usûlü gibi şeylerden bahs etmek de, birçok fâideden hâlî de-
ğildir.

Onbeşinci Bolum
KiTABLARIN ŞERHi

Ma’lûm olduğu üzere herbir müellif, yazdığı kitâbını açıklamaya
ihtiyâç bırakmadan, ma’nâlarının ve mes’elelerinin anlaşılması maksadıyla
te’lîf etmiş olacağı tabi’î ve ma’lûm ise de, aşağıda açıklanacak olan
üç sebebden dolayı, kitâblara şerh yazılmağa lüzûm ve ihtiyâç olduğu görülmüşdür.
Birincisi, müellifin ilmde sâhib olduğu mertebeye göre, te’lîf etdi-
ği kitâb, latîf ve kısa ibârelerle arzû edilen ma’nâlara temâmen delâlet eder.
Ancak, müellifin bulunduğu yüksek derecede bulunmayan kimselere o kitâbı
anlamak ve öğrenmek zor gelir. işte bu zorluğun ortadan kaldırılması
için, gerek kitâbın kendi mü’ellifi tarafından, gerek diğer âlimler tarafı
ndan şerhler yazılmışdır.
ikincisi, kitâblarda kıyâsların ba’zı mukaddimeleri açık olması sebebiyle
zikr edilmemişdir. Yâhud ba’zı kıyâsların tertîbi terk edilmiş ve ba’zı
hükmlerin illetlerinin beyânı dikkatden kaçmışdır. Bu sebeblerle önemli
mukaddimelerin zikr ve beyânı ve kitâbın bahs etdiği ilmde ta’rif olunması
lâzım gelen bahslerin anlatılması, mukaddimelerin ve kıyâsların tertîbi
ve musannifin göstermediği illetlerin gösterilmesi îcâb etmişdir. Hulâsa
kitâbın te’lîfinden maksad olan fâidenin güzel bir tarzda hâsıl olması
için, gerekli bilgilerin beyânı husûslarında görülen lüzûm üzerine, âlimler
tarafından kitâblara şerhler yazılarak, en açık şeklde kolayca anlaşılmaları
na önem verilmişdir.
Üçüncüsü, te’lîf edilen kitâblarda, ba’zı lafzlar te’vîl gerekdiren
ma’nâlar ihtivâ edebilir. Yâhud mecâzî lafzlar ve delâlet-i iltizâmiye bulunabilir.
Ba’zı kitâblarda ise, insanlık îcâbı sehv ve galat bulunması,
ba’zı mühim hükmlerin terk edilmesi yâhud zarûretsiz tekrârların bulunması
gibi noksanlıkların giderilmesi için şerhler yazılmağa lüzûm görülmüşdür.
fierhlerin tertîbi ve yazılması üç kısma ayrılır:
Birinci kısm, ifâdesi tatlı olan arabî lisanı ile te’lîf edilen kitâblar üzerine
“kâle (dedi)” ve “ekûlü (derim)” kelimeleri ile yazılan şerhlerdir.
(fierh-i mekasıd), (fierh-i tavali’) ve (fierh-i adud) kitâbları böyle şerhlerdendir.
Kitâbın metni ba’zı şerhlerde yazılmış ve ba’zılarında yazılmamı
şdır. Ba’zı şerhlerde kitâbların metninin yazılmamasının sebebi, metnin
ayrılmadan şerhin içinde yazılmasındandır.
ikinci kısm, “kavlühû (onun sözü)” ifâdesiyle yazılan şerhlerdir.
– 60 –
ibn-i Hacer ve Kirmânî hazretleri ve bu zâtların emsâli olan âlimlerin, (Buhariyi
şerif) üzerine yazdıkları şerhler böyledir. Böyle şerh yazan âlimler,
kitâbın metnini almayıp, sâdece açıklanacak yerleri almışdır. Bununla
berâber bu çeşid kitâbların nüshâlarını çoğaltanlar tarafından kitâbı
n metni de şerhden ayrı bir bölümde yazılmışdır.
Üçüncü kısm, metnin ibâresi ile karışmış, içiçe girmiş olan şerhlerdir.
Böyle şerhlere “fierh-i memzûc” denir. Bu şeklde yazılan şerhlerde
metnin ibâresi ile şerhin ibâresi birlikde yazılıp, sonra metnin ibâresi
şerhin ibâresinden metin anlamına gelen “mim” harfi ile ve şerh anlamı-
na gelen “şın” harfi ile ayrılır. Yâhud da metnin üzerine bir çizgi çekilerek,
şerhle metin birbirinden ayrılır. Muhakkik âlimlerden ekserî şârîhlerin
şerh işinde âdetleri bu şekldedir. Fekat bu tarz şerhde metnin ibâresi
ile şerhin ibâresinin karışdırılmasından ve galat vukû’ bulmasından korunulamadığı
âlimler tarafından beyân edilmişdir.
Kitâblara şerh yazmak husûsunda âlimlerin koydukları âdâb ve
şartlardan birisi, kitâbı şerh eden zâtın, şerh husûsunda bütün gayretini
sarf ederek, noksansız bir şerh edici olmasıdır. Fekat sahîh ma’nâyı bulmak
mümkin olmayan bir ibâreye rastlanınca, o şeyi sâdece açıklayıp düzeltmekle
müellif hakkında hiçbir sûretle riâyetsizlikde bulunmamak lâzı
mdır. Çünki insan, unutmaya ma’rûz kalabileceğinden, hatâ ve noksandan
ârî değildir [korunmuş değildir]. insanın hatâsı, sâhib olduğu fazîletlerin
ve kemâlâtın inkârını gerekdirmez. Bu cihetle selef için uygunsuz sözler
söylemekden sakınmak, halef olanların edebinin îcâbıdır. Kitâbın
metninde rastlanan böyle noksanları şerhlerde “Kîle (denildi)”, “zanne (zan
etdi)”, “veheme (vehmetdi)” ve “i’terada (i’tirâz etdi)” ve “ucîbe (cevâb verildi)”,
“ba’d-ış-şurrâh ve’l-muhaşşî (şerh ve hâşiye yazanlardan ba’zısı)”,
“ba’d-uş-şurûh ve’l-havâşî (ba’zı şerhler ve hâşiyeler) gibi, kinâyeli ifâdelerle
temâmlamak, sonra gelen fazîlet sâhibi âlimlerin güzel âdetlerindendir.
Sonra gelen âlimler, önce gelen âlimler hakkında i’tirâzı uygun görmeyip,
son derece ta’zîm ile edeb yolunu gösterdiler. Böyle yanılmaları,
hattatların, kitâbın nüshâsını çoğaltanların hatâsına atf ederek, büyük
ve derin âlimleri hatâ isnâd edilmekden muhâfaza etmişlerdir. Ba’zı yanı
lmaları da önceki âlimlerin bahs ve ifâdeye (konunun iyi anlaşılması için
hassâsiyet gösterirken), son derece önem vermelerine hamletdiler. Çünki,
önceki âlimlerin kitâblarında görülen ba’zı yanılmaların, ülemânın hâşâ
ilmdeki iktidârsızlıklarına bağlanması hiçbir sûretle câiz olmadığından,
ilm ehline uygunsuz söz söylenmesi, onların kötülenmesi temâmen yersizdir.
Bu husûsda aslâ insâfdan uzaklaşmamak âlimler arasında ilmin
âdâblarından sayılmışdır.

Onaltıncı Bolum
iSLAM MUELLiFLERiNiN KISMLARI VE HALLERi

ilm ve kemâl sâhiblerinin ma’lûmu olduğu üzere, mu’teber eserlerin
erbâbından olan müellişer iki kısmdır:
Birinci kısm, ilmde tam bir melekeye, kâfi dirâyete, sağlam tecribelere,
doğru ve isâbetli görüşe ve keskin bir anlayışa sâhib olan müelliflerdir.
Böyle müellişerin tasnîf etdikleri eserleri, basîret, keskin fikr ve isâbetli
görüşlerin mahsûlü olması sebebiyle, i’tibâr ve şöhret kazanmışdır.
Bu kısm âlimler Nasîr, Adud, Seyyid fierîf Cürcânî, Sa’deddîn Teftazânî
ve Celâl gibi mu’teber zâtlardır. Bu zâtların her birinin eserleri, gerek lafzlar,
gerek ma’nâlar bakımından, âlimler ve fâdıllar tarafından hüsn-ü kabûle
mazhâr olmuşdur.
ikinci kısm, bu müellişer de, önceki asrlarda geçen müelliflerden
olup, mu’teber kitâblardan istinbâta ve istihrâca [hükm çıkarmaya] muvaffak
oldukları mes’eleleri, güzel bir tarzda tertîb etmişlerdir. Bu konuda
sarf etdikleri ilmle alâkalı husûsî himmet ve gayretleri sonra gelenlere
istifâde için misâl olmuşdur. Bu kısm müellişerden ba’zıları yazdığı ilmî
eserini başkaları için değil, kendi husûsî istifâdesi için, tertîb etmiş ve
yazmışdır. Ancak böyle te’lîf edilen eserler, başka ilm erbâbının da istifâdesine
hizmet etmişdir.
ilm talebelerine, anlayabildikleri ve idrâk edebildikleri ilmî mes’eleleri
zemânın ihtiyâcına göre te’lîfine âlimler tarafından izn verilmişdir. Fekat
bu çeşid te’lîf edilen eserlerin güzel tertîb edilerek, yazılmasına ve
okunması sırasında noksanlık veyâ fazlalık görüldüğü takdîrde düzeltilmesine
dikkat ve i’tinâ gösterdikden sonra, neşr edilebileceği şartını
koymuşlardır.
Dahâ önceleri ba’zı kimseler, tasnîf ve te’lîfin lüzûmunu kabûl etmemişler
ise de, bunun hased sebebiyle olduğu anlaşılmışdır. Aşağıda
yazılan şi’r, tasnifin lüzûmunu kabûl etmeyen bu kimselere cevâb olmuşdur.
Arabî şi’r tercemesi:
Muâsır için hiçbir şey görmeyen,
Öncekileri takdîm eden kimseye de.
Bu takdîm yeni ortaya çıkdı,
Böylece devâm edip gidecekdir.
– 62 –
Fazîlet ve ilm erbâbının ma’lûmu olduğu üzere, fikrler ve nazarlar için
belli bir sınır yokdur. Her âlim ve her talebe [ilm öğrenen] bunlardan bir
paya sâhibdir. Takdîr edilen zemân gelince, herkesin nasîbine kavuşması
ve istifâde etmesi tabi’îdir. Akllar ve fikrler husûsunda, hiçbir kimse ile
iddiâya girmek insâfa muvâfık olamaz. Çünki âlem-i ma’nevî, coşan bir
deryâ gibi geniş olup, ilâhî feyzler için kesilme ve nihâyet yokdur.
ilmler ve ma’rîfetler, ilâhî mevhîbelerden, ihsânlardandır. Allahü
teâlânın sonra gelen ülemâdan ba’zısına ihsân buyurduğu kemâlâtı, önceki
ülemâdan birçok zâta ihsân buyurmamış olduğu inkâr olunamaz. Bu
sebebden, “Önce gelen sonra gelene birşey bırakmadı” sözüne dayanarak
aldanmamalıdır. Bilâkis doğru sözün, “Öncekiler sonrakiler için nice
şeyler bırakdı” sözü olduğu, ba’zı âlimler tarafından beyân buyurulmuşdur.
Çünki birşey, zâtı i’tibâriyle mu’teberdir. Yoksa önceliği ve sonralı-
ğı i’tibâriyle değildir. “Önce gelen sonra gelene birşey bırakmadı” sözü,
ilm ehlinin ilmleri tahsîline olan meylini ve rağbetlerini kırarak, ilmi sâdece
öncekilerin eserleriyle sınırlamaya işâret etmekdedir. Bu sebeble önceki
âlimler tarafından bu söz kabûl edilmemişdir.
Önceki âlimler, ilmin usûllerini tesbît edip, yayma husûsûnda, husûsî
bir yere sâhib oldukları gibi, sonra gelen âlimler de ilmin usûllerini kollara
ayırma şerefine kavuşarak, meşhûr olmuşlardır. Ba’zı âlimler, (hikmetleri
ortaya koyanlar, edebleri yazanlar, sonra gelen âlimlerdir. Onları
n eserleri lafz bakımından dahâ güzel, lügat bakımından dahâ kolay,
ta’kîb etdikleri tarz bakımından dahâ sağlam ve dahâ açıkdır,) demişlerdir.
Büyük islâm âlimlerinden ve müteahhirîn âlimlerin meşhûrlarından
allâme Seyyid fierîf Cürcânî hazretlerinin kıymetli eserlerini, Osmânlı
âlimlerinden merhûm Hâce-zâdenin dâimâ medh etdiği ve sitâyiş ile
yâd etdiği bildirilmekdedir. Seyyid fierîf Cürcânî hazretlerinin te’lîf etdi-
ği eserler, ülemânın en büyük mürâce’at ve istifâde kaynağı olduğu ittifâkla
kabûl edilmişdir. [Seyyid fierîf Cürcânî “rahmetullahi teâlâ aleyh” 740
[m. 1339]da tevellüd, 816 [m. 1413]da vefât etdi. Hâce-zâde Muslih-uddîn
Mustafâ bin Yûsüf, 893 [m. 1487]de Bursada vefât etdi. Fâtih Sultân
Muhammed hânın hocası ve istanbul kâdîsi idi.]
Âlimlerin büyüklerinden mevlânâ fiemseddîn Fenârî hazretlerinin zemânı
na kadar, Osmânlı medreselerinde ilm talebesinin istirahâtı ve husûsî
işlerini görmeleri için ayrılan ta’til günleri, Cum’a ve Salı günleri idi.
Mevlânâ fiemseddîn Fenârî hazretleri, Pazartesi gününü de ta’til etmişdir.
Pazartesi gününü, müteahhirîn âlimlerin büyüklerinden olan Sa’deddîn
Teftazânî hazretlerinin eserlerini, ilm talebelerinin yazmak ve okumak
sûretiyle öğrenmelerine ayırmışdır. [Molla Fenârî, Osmânlı şeyh-ül-islâmları
nın birincisidir. 751 de tevellüd, 834 [m. 1431]de vefât etdi. Bursadadı
r. Teftâzânî 722 [m. 1322]de tevellüd, 792 [m. 1389]da Semerkândda
vefât etdi.]
– 63 –
Âlimlerin büyüklerinden Ebülleys “rahimehullah” hazretlerinin beyân
buyurduğu üzere, ilm ehli, Allahü teâlâdan havf ve haşyet üzere olmalı
dır. Allahü teâlânın yaratdıklarına karşı merhametli ve şefkatli olmalı
dır. Belâlara tahammül edip, sabrı huy hâline getirmeli, yumuşaklı-
ğı tabi’at, tevâzû’u âdet edinmelidir. iffet ve istikâmetden ayrılmayıp, ilmleri
ve kitâbları mütale’a husûsunda devâm üzere olmalıdır. Hakkın ve doğ-
runun ortaya çıkmasında güzel mu’âmele edip, insanlarla münâzea, mücâdele
ve husûmete düşmemelidir. Kendi işleri ile meşgûl olup, hasmından
intikâm almak fikrinde ve kasdında bulunmamak lâzım ve mühimdir.
Hasmı mağlûb etmek, ilm ve kemâl ile olur. Âlimler için, yimekde, giyinmekde
ve ev kurmakda ve diğer bütün işlerde selef-i sâlihînin yolunu tutmak
lâzımdır. Çünki mubâh ile zînetlenmek her ne kadar harâm olan işlerden
değil ise de, mubâhları kullanarak râhat etmek ve mubâhlara çok
dalmak âlimler için uygun değildir. islâmiyyetin beyân buyurduğu şeklde
kesb ve ticâret yapmak, mekân ve yimekde, giyinmekde ve nikâhda
vasat hâli geçmemek de ilmî âdâblardandır. [Ebülleys “rahimehullah” 373
[m. 983]de vefât etdi.]

Onyedinci Bolum
iSLAMİ İLMLER

Şehirlerde ve beldelerde tedâvülde olan ilmler iki kısmdır: Birinci
kısm, tabi’î ilmlerdir. ikinci kısm, naklî ilmlerdir.
Tabi’î olan ilmler, insanın fikr ve nazar [düşünme, inceleme] kuvveti
ile hâsıl olur. Bu ilmlere, ulûm-i hikemiyye denir.
Naklî olan ilmler, şer-i şerîfin vad’ından alınmış olan ilmlerdir. Bu ilmlere
ulûm-i vad’ıyye-i nakliyye denir. Bu ilmlerin hepsi şerî’atin vad’ına,
bildirmesine dayanır. Bu ilmlerde aklın dahli yokdur. Fekat, bu ilmleri kaynakları
ndan istinbât ve istihrâç ederken [çıkarırken] fer’î mes’elelerde aklı
n dahli vardır. Çünki, birbirini ta’kîb eden hâdiseler, sâdece şerî’atin
vad’ıyla nakl-i küllînin içinde yer almaz. Bu hâdiseler için çeşidli kıyâsları
n yapılmasına ihtiyâcın lüzûmu açıkdır. Lâkin, bu kıyâs haberden çıkar.
Ya’nî vad’î olan asl hükme dayanır ve naklden doğduğu için nakle bağ-
lı olur.
Arabî ilmler, şer’î ilmlere tâbi’ ve o ilmlere yardımcıdır. Çünki, lisan-
ı arabî, arab kavminin ana lisanı olup, Kur’ân-ı kerîm, en üstün ve en güzel
lisan olan bu lisanda nâzil olmuşdur.
Ulûm-i nakliyyenin pekçok kısmları vardır. Her mükellef olan, ya’nî
âkıl ve bâlig olan kimsenin, kendisi ile çoluk-çocuğu üzerine farz olan ahkâm-ı
ilâhiyyeyi bilmesi lâzımdır.
Ahkâm-ı ilâhiyye, nâs veyâ icmâ’ veyâhud ilhâk ile, kitâb ve sünnetden
alınır. Bu hâlde kitâbdan ya’nî Kur’ân-ı kerîmden hükmlerin çıkarılması,
önce Kur’ân-ı kerîmin lafzlarının beyânına bağlıdır. Bunu te’mîn eden
ilm (ilm-i tefsir-i şerif)dir.
Kur’ân-ı kerîmin nakl ve rivâyetini Resûl-i ekrem “sallallahü aleyhi
ve sellem” hazretlerine isnâdından ve kırâetinde kurrânın değişik rivâyetlerinden
bahs eden ilm ise, (ilm-i kıraet)dir.
Sünnet-i seniyyenin Resûl-i muhterem “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”
hazretlerine isnâdından ve haberlerine i’timâdın hâsıl olması için, sünnet-
i nebeviyyeyi nakl ve rivâyet eden zâtların hâllerinden bahs eden ilm
de (ilm-i hadis-i şerif)dir.
Ahkâmın [hükmlerin] kaynaklarından, istinbât ve istihrâcını [çıkarılması
nı] gösteren ilm, (ilm-i usul-i fıkh)dır.
Ahkâm-ı ilâhiyyeye vâkıf olmanın netîcesi olmak üzere, ef’âl-i mü-
– 65 –
kellefîne âid, furûat-ı şer’iyyeden bahs eden ilm, (ilm-i fıkh-ı şerif)dir.
fier’î emrler, hâricî işlerle alâkalı olduğu gibi, kalbe âid işlerle de alâkalı
dır.
Kalbin fi’llerine âid olan teklîf [emr], îmân ve i’tikâd edilmesi lâzım
olan şeylere inanmakdır. Bu da Allahü teâlânın zât ve sıfatına, nübüvvete,
âhırete ve kaderle alâkalı i’tikâd bilgilerine inanmakdan ibâretdir. Bu
i’tikâd bilgilerinin aklî delîller ile isbâtından bahs eden ilm, (akaid ilmi)
dir. Bu ilme, (ilm-i kelam) da denir.
Kur’ân-ı kerîmi ve hadîs-i şerîşeri bilmek, arabî ilmlerde tam bir mahâret
sâhibi olmağa bağlı olduğundan, bu durum arabî ilmlerin öncelikle
öğrenilmesine sebeb olmuşdur. Arabî ilmler, ilm-i lügat, ilm-i nahv, ilmi
beyân ve bunların benzerleri olan ilmlerdir.
fier’î ilmler, müslimânlar arasında son derece ilerlemiş ve bu yolda
âlimler ve sultânlar tarafından pekçok fedâkarlıklar yapılmışdır.
Arab kavmi, islâmın başlangıcında ve dahâ evvelki zemânlarda ilme
ve san’ata âşinâ değillerdi. Asr-ı se’âdetden tâbi’în asrının sonuna kadar,
ahkâm-ı şer’iyyeyi, nübüvvetin kaynağından [Resûlullahdan “sallallahü
aleyhi ve sellem”] ve Eshâb-ı kirâmın ağızlarından almışlar ve zapt
ve muhâfaza etmişlerdir. Böylece, din ve dünyâ işlerini gâyet güzel bir
şeklde yürüterek, ilm öğretme ve tedvîn işine ihtiyâcları yokdu. Dahâ sonra
Kur’ân-ı kerîmin tefsîrlerinin ve hadîs-i şerîşerin yazılmasına ve hadîs
isnâdlarının bilinmesine ve râvîlerinin ta’dîline lüzûm ve ihtiyâc görüldü.
Bu ihtiyâc, ahkâm-ı şer’iyyenin farklı zemânlar ve hâdiseler arasında
zâyı’ olmaması maksadına bağlı idi. Dahâ sonra kitâb ve sünnetden ahkâmı
n istinbât ve istihrâcı hâdiselere bağlı olarak çoğaldı. Lisan ve lügatda
bozukluk emâreleri ortaya çıkınca, nahv kâidelerinin yazılmasına şiddetle
lüzûm hâsıl oldu. Ulûm-i şer’iyyenin temâmı, istinbât ve kıyâsda melekelerden
ibâretdir. Bu melekelerin güzel bir şeklde hâsıl olmasını te’mîn
eden diğer ilmlerin, ya’nî arabî ilmlerle, istinbât ve kıyâsla alâkalı kâidelerin
ve ilm-i kelâmın ortaya konmasına lüzûm görüldü. Bunların diğer
san’atlarla birlikde öğrenilmesine ihtiyâç duyulmuş ise de, bu ilmlerin öğ-
retilmesi ve öğrenilmesine arabların o zemân bedevî hayâtları müsâid de-
ğildi. Bundan dolayı bu ilmler, zarûrî olarak göçebe olmayanlara ve şehrde
oturanlara âid olmuşdur. O zemânlarda şehrde yaşayanlar, fâris ehli
ve diğer göçebe olmayanlardı. Bu i’tibârla, şehrde yaşayanlar ilm ve fende,
o devrlerde bedevîlerden dahâ çok ilerlemişdir. Bu sebeble nahv ilmi
imâmlarının meşhûrlarının ekserîsi ve hadîs-i şerîf âlimleri ve hâfızları,
usûl-i fıkh ülemâsı, ilm-i kelâmda mütehassıs ve mâhir olan zâtların hepsi
ve büyük müfessirlerin ekserîsi, diğer ilm ve fen sâhibi meşhûr âlimlerin
temâmı şehrde yaşayanlardan ve fâris ehlinden idi.
Arabî ilmler, şer’î ilmlerin anahtârı ve bunların öğrenilme vâsıtası-
dır. Aynı şeklde, ulûm-i akliyye ve hikemiyyenin de öğrenilmesine vâsı-
– 66 –
tadır. Çünki ulûm-i akliyye vaktiyle islâm âlimleri tarafından arabîye mükemmel
bir şeklde terceme edilmişdi. Böylece islâm beldelerinde ulûmi
hikemiyyât ve akliyyât da ziyâdesiyle terakkî etmişdir. Bundan dolayı
ulûm-i hikemiyyenin öğrenilmesi de arabî ilmlerin öğrenilmesine bağlı olmuşdur.
Arabî lisanının temelleri dörtdür: Birincisi, ilm-i lügat, ikincisi, ilmi
nahv, üçüncüsü, ilm-i beyân, dördüncüsü, ilm-i edebdir. Bu dört temel
ilmi bilmek zarûrîdir. Çünki ahkâm-ı şer’iyyenin kaynağı olan kitâblar
arabî olduğundan, arabî ilmleri öğrenmek lâzımdır.
Arabî ilmlerin [âlet ilmlerinin] en mühimi ve en başta geleni nahv ilmidir.
Hadîs-i şerîfde bildirildiği üzere, her mükellefin öğrenmesi farz-ı ayn
olan ilmin hangisi olduğu husûsunda, âlimler arasında ihtilâf meydâna geldi.
Müfessirlere ve muhaddislere kavline göre farz-ı ayn olan ilm, ilmi
kitâb ve ilm-i sünnetdir. Fıkh âlimlerine göre ise, farz-ı ayn olan ilm, harâm
ve halâl ilmidir.
Mütekellimîn [Kelâm âlimleri], ya’nî akâid âlimleri tarafından farz-ı
ayn olan ilm, ilm-i tevhîd ve sıfat diye beyân edilmişdir. Tesavvuf ehli tarafı
ndan ilm-i kalb, ehl-i hak tarafından ise, ilm-i mükâşefedir, denilmişdir.
Fekat işin hakîkatına en yakın olan, “islamiyyet beş temel uzerine
kurulmuşdur” hadîs-i şerîfinde bildirilen farzlardan ibâret olduğu beyân
edilmişdir. Bu hadîs-i şerîf, tevhîd [îmân], nemâz, zekât, Ramezân-ı şerîf
orucu ve Hacc-ı beyt farzlarının beyânından ibâretdir. Bunlar bütün
müslimânlara farzdır. Bütün müslimânlar tarafından öğrenilmesi farz-ı ayn
olan ilmin, islâmın bu beş şartı olduğu, âlimlerin büyüklerinden fieyh Ebû
Tâlib-i Mekkî tarafından tercîh olunmuşdur. [Ebû Tâlib-i Mekkî, Sôfiyyei
aliyyenin meşhûrlarından olup, 386 [m. 996]da Bağdâdda vefât etdi.]
Ba’zı âlimler tarafından, bahs olunan bu beş farzın, ancak ihtiyâç
ve lâzım olduğu kadar öğrenilmesinin farz olduğu kaydedilmişdir. Buna
göre bir kimse, dahve [kuşluk] vakti bülûga erse, o kimsenin, Allahü teâlâyı
sıfatları ile delîllerini düşünerek bilmek ve kelime-i şehâdeti ma’nâsı
ile berâber öğrenmesi, öğle vaktine kadar yaşarsa tahâret ve nemâzla
alâkalı hükmleri, eğer Ramezâna kadar yaşarsa oruca âid hükmleri, mala
sâhib ise, zengin ise zekât bilgilerini, hac yapmaya gücü yetiyorsa, hac
bilgilerini öğrenmek farzdır diye beyân etmişler ve bunun (Fetava-ı Tatarhaniyye)
den nakl olunduğunu söylemişlerdir. [(Tatarhaniyye) fetvâ kitâbı
nı, hanefî fıkh âlimlerinden Âlim bin Alâ, büyük tâtâr hânı için hâzırlamı
şdır. Âlim bin Alâ 688 [m. 1289]da vefât etdi.]

Onsekizinci Bolum
iLM MELEKESi

Ma’lûm olduğu üzere, ilmde derinleşmek, ilmî kâideleri öğrenip, iyice
kavramakla ve ilmî mes’elelere vâkıf olmak ve kaynaklardan mes’elesinin
hükmlerini istinbât ve istihrâç [çıkarmak] husûsunda kuvvetli bir melekenin
hâsıl olması ile mümkin olur.
Meleke denilen şey, fehmin gayridir [anlamak ve bilmekden başka
bir şeydir]. Melekelerin hepsi, cisme bağlı şeylerdir. Cismânî şeylerin hepsi
duyu organlarıyla his edilir. Bu durumda ilmler, öğretilerek elde edildikleri
için, sınâîdirler ya’nî öğretim usûlleri ile öğrenilir. Bütün ilmler
san’atla ya’nî usûl ve kâidelerle öğretildiklerinden, bunlarda sened ve delîller
mu’teberdir.
ilm ve san’at adı verilen şeylerin hepsi, meleke-i nefsâniyyeden ya’nî
nefsde iyice yerleşmesinden ibâretdir.
ilm ve san’at ismi ile ta’bîr edilen şeylerin temâmı meleke-i nefsâniyyeden
ibâret olur.
ilm, kalb ve lisana mahsûs olur. San’at da, terzilik gibi el ile iş
yapmayı gerekdirir.
Ba’zı âlimlerin beyânına göre, bahs edilen melekeye sâhib olan kimse
için, hâsıl olan ma’lûmât, yâ araşdırmakla veyâ nazar ve istidlâl ile [delîl
ile] elde edilir.
Araşdırma ile elde edilen bilgiler, nahv ve san’atlar, fesâhat ve bedi’
gibi ilmlerdir. Nazar ve istidlâl ile elde edilen ma’lûmât da, ilm-i kelâmdı
r.
Yukarıda geçdiği gibi, iki şeklde elde edilen ma’lûmâtın, birincisine
“sınâ’at” [san’at], ikincisine “ilm” ismi verilir.
Allâme Zemâhşerî, Tefsîr-i kebîrinin baş tarafında, bunun aksini söyleyerek,
meânî ile beyân için “ilm” ta’bîrini kullanmış, ilm-i kelâma da “sı-
nâ’at” ismini vermişdir. Bu mevzû’da dahâ başka muhtelîf sözler var ise
de, bahs etmekde fâide görülmediği için burada yazılmadı. [Zemâhşerî,
(Keşşaf tefsiri)nin müellîfidir. 467 [m. 1074]de tevellüd, 538 [m. 1144]de
vefât etdi. Tefsîri, Kur’ân-ı kerîmin belâgatini göstermekde şâheserdir.
Kendisi, mu’tezîli idi.]
Ma’lûm olduğu üzere, ilmi hıfz ve ezberlemeye gayret edenler,
ilmde meleke kazanmaya gayret edenlerden çokdur. Hâlbuki, ilmleri
– 68 –
öğrenmekden maksad, ilmlerde fâideli ve derin bir meleke kazanmakdı
r. ilmleri, hıfz ve ezberlemekle tam bir meleke hâsıl olmaz. Ezberlemekle
ilmî bir meleke hâsıl olsa bile, bu meleke tam bir meleke olma özelli-
ğini taşımayıp, noksan melekeler kabîlindendir. “Meleke-i ilmiyyeden
maksad, hıfz ve ezberdir” diye zan edenlerin bu düşüncelerinde isâbet
etmedikleri kabûl edilmişdir. ilmleri öğrenmekden maksad, ancak meleke-
i istihrâc ve meleke-i istinbâtdan ve delîllerden medlûle sur’ati intikâlden
ibâretdir. Meleke-i istihdârdan [hâfızada tutup, hâtırlamak] ibâret olan
hıfz ve ezber, meleke-i istihrâca ilâve edilince, gâyet makbûl ve mu’teber
olduğu, sâdece ezber ile ilmde istenen istinbât melekesinin hâsıl olmayacağı
açıkdır. Hıfz ve ezber, hâfızadakileri hâtırlamakdan ibâret
olup, hâfızanın kuvvetli ve za’îf olmasıyla alâkalıdır. Hâfıza za’îşiği ve kuvvetliliğ
i insanların mi’zâclarına âid hâllerdendir.

Ondokuzuncu Bolum
iLM TAHSİLiNiN MANi’LERi (Engelleri)

Her hayırlı iş için bir mâni’ olduğu hâlde, ilm öğrenmek için, bir çok
mâni’ler, engeller olduğu âşikârdır.
ilm tahsîline mâni’ olan şeyler, ileride öğrenirim demek ve zekâya
güvenmek, bir ilmi öğrenmeden diğer ilme geçmek, bir kitâbı bitirmeden
başka bir kitâbı öğrenmeye ve mütale’aya başlamak veyâ şiddetli zarûret
ve ihtiyâç içinde olmak [hastalık ve fakîrlik gibi], ilm öğrenecek olan
kimsenin yanında, kısa ve geniş pekçok kitâbın bulunması gibi benzeri
sebeblerdir.
ilmi ileride öğreneceğine güvenmek, akllı kimse için uygun bir düşünce
değildir. Çünki her günün kendine mahsûs bir meşgâlesi vardır. Bu
günün meşgâlesini yarına bırakıp, te’hîr etmek doğru değildir.
Zekâya i’timâd etmek ise, cehâlet alâmetindendir. Çünki zekî olanlardan
pek çok kimseler, zekâsının kuvvetine güvenmesi sebebiyle ilm tahsîli
yapamamış ve ilmî kemâlâtı elde edememişlerdir.
Bir ilmi öğrenip, o ilm hakkında ma’lûmât edinmeden, o ilmi bırakı
p, başka bir ilmi öğrenmeye başlamak [sırayı gözetmemek], bütün ilmleri
öğrenmekden mahrûm olmaya sebebdir. Bir kitâbı bırakıp, başka bir
kitâba başlamak da bunun gibidir.
fiiddetli geçim sıkıntısı içerisinde olmak, ilm tahsîlinin ve kemâle ermenin
en büyük mâni’lerindendir. Çünki böyle zarûrî hâlde olanlar, dâimâ
gamlı ve kalbleri meşgûldür.
Dünyâ işleriyle fazla meşgûl olmak da, ilm öğretmeye ve öğrenmeye
mâni’ olan şeylerdendir. Çünki, insanın çok dünyâlığa, mala, mülke kavuşması
ndan, halkın işlerini üzerine almakdan dolayı hâsıl olan fazla
meşgûliyyetler, ilm ve kemâl elde etmeye mâni’dir.
ilmlerde eserlerin, kitâbların çokluğu, ta’lîmde farklı ıstılâhlar,
ilm öğrenenleri tahsîlden alıkoymakdadır. Çünki insanın ömrü, bir ilme
âid kitâbları okuyup öğrenmeye bile kâfi değildir. Meselâ, fıkh ilminde,
gerek metin, gerek şerh olarak yazılmış olan kitâbların mütâle’asını bir
ilm talebesi arzû etse, bu arzûsuna istediği gibi kavuşamaz. Aynı şeklde
arabî ilmlere dâir yazılmış olan kitâbların mütâle’asına çalışılsa ömrü
yetmez. Aynı şeklde o kitâbların temâmen mütâle’ası mümkin olmaz.
Bu yolda olan mütâle’a sevdâsı, lâzım olanlara yapışmamak kabilinden
olup, âlimlerin gösterdikleri şeklde öğrenmeye, öğretmeye ve fazîlet-
– 70 –
lerin kazanılmasına mâni’dir.
Muhtasar kitâbların çok olması da öğrenmeye ve öğretmeye mâni’
olur. Ya’nî ilmî mes’eleleri az ve kısa lafzlarla anlatan kitâblar, ilm tahsîlinin
engellerinden sayıldı. Bu çeşid kitâbları, ilme yeni başlayanların anlaması
kolay değil, zordur. “ibni Hâcib” ile “ibni Mâlik” ve sonra gelen âlimlerden
ekserîsi, muhtasar kitâb yazmayı benimsemiş ve kısa yazmışlardı
r. Fekat bu şeklde kitâb hâzırlamak ilme yeni başlayanlar için zorluk teşkîl
etmişdir. Böyle kısa yazılan kitâblardan hâsıl olan meleke, geniş yazı
lmış kitâblardan kazanılan meleke gibi tam olmayıp, noksandır. Geniş
yazılmış olan kitâblar, mes’eleleri çokca tekrâr etdiğinden ve ibârelerinin
dar ve kapalı olmaması gibi fâideleri taşıdığından, bu çeşid geniş kitâblardan
ilm öğrenen için tam bir meleke hâsıl olacağı âşikârdır. Muhtasar
kitâblar, ezberlenmelerini kolaylaşdırmak maksadıyla yazılmış ise de,
bu maksad için, ilmlerden beklenen fâideli melekelerin kazanılmasını
fedâ etmek, hikmete muvâfık görülmemişdir.

Yirminci Bolum
iLM TAHSiLiNiN ŞARTLARI

1– ilm tahsîlinin şartlarının çoğunun, meşhûr filozof “Sokrat”dan nakl
ve rivâyet edilen bir sözde toplandığı, ba’zı âlimler tarafından beyân
edilmişdir.
Sokratın bu sözü şu ma’nâdadır: “ilm öğrenmek isteyen kimsenin,
genç, kalbi düşüncelerden uzak, ilmi seven, doğrulukdan ayrılmayan, insâşı,
dînine bağlı, emîn, dînin emrlerini terk etmeyen, harâmlardan sakı-
nan, zemânın örf ve âdetine vâkıf olan ve bunlara muhâlif olmayan, güzel
ahlâk sâhibi, şefkatli ve merhametli olması, çok yimemesi ve hayâsız
olmaması, ölümden ifrâd derecesinde korkmaması ve ihtiyâcından fazla
mal toplamaması” maddelerinden ibâretdir.
2– ilm tahsîlinin şartlarından biri de, ilm öğrenen kimsenin, kötü ahlâkdan
uzak olmasıdır. Bu şart, ilm tahsîlinin ilk ve en başta gelen şartı-
dır. Ülemâ-i mütekaddimîn [Önce geçen âlimler] ilm öğrenmek isteyenlerin
ahlâkını araşdırır ve tecrîbe ederlerdi. Eğer ilm öğrenecek olanları kötü
ahlâklı bulurlarsa, böyle kimselere, halk arasında şerre ve fesada âlet
olmamaları için, ilm öğretmezlerdi. Eğer tecrîbe netîcesinde ilm öğrenmek
isteyen kimseleri güzel ahlâklı bulurlar ise, böyle kimselere ilm öğ-
retirler ve ders verirler, onları tahsîllerini temâmlamadan nâkıs olarak bı-
rakmazlardı “rahimehümullah”.
3– ilm tahsîlinin şartlarından birisi de, talebenin muhlis, ihlâslı olması
dır. Ya’nî ilm öğrenen kimsenin, ilmi öğrendikden sonra, ilmiyle amel etmek
ve câhil olanlara öğretmek, gaşetde olanları uyarmak, irşâda muhtâç
olanları irşâd etmek gibi, hayrlı niyyetlerde bulunması lâzımdır. Yine
ilm öğrendikden sonra, herkes tarafından hürmet görmeyi istemek, tekebbür
etmek, halkın mallarını herhangi bir yolla almak gibi aklen ve dînen
kötü niyyet ve düşüncelerde bulunmamalıdır.
4– ilm öğrenmenin şartlarından biri de, ilme mâni’ olan şeyleri
azaltmakdır. ilme mâni’ olan şeylerin azaltılmasına ne kadar dikkat edilirse,
ilmden o nisbet haz ve nasîb hâsıl olur. Çünki, fikr güneşi hâricî meşgûliyyet
bulutları altında perdelendikce, hakîkatleri anlamak, karanlık
gecede zerreleri görmek gibi müşkildir, zordur.
5– ilm tahsîlinin şartlarından biri de tenbelliği terk etmekdir. Tenbelliğ
in sebeblerinden biri, ölümün hâtırlanması ile hâsıl olan korkudur.
Hâlbuki tezekkür-i mevt [ölümün hâtırlanması], ilm tahsîlinin sebeblerinden
biri olmaya lâyıkdır. Çünki âhıret için hâzırlanmak, ilm ve amelden
– 72 –
başka birşey ile hâsıl olamaz. Buna göre, ölüme ve âhırete hâzır bir hâlde
olmak için, ilm öğrenmeye, ilm ile hayrlı işler yapmaya gayretde kusûr
etmemelidir. Bu durumda, ölümden çok korkarak, bahs edilen hâzırlığı
n yapılmasına dikkat etmemek, akllı kimsenin yapacağı bir iş değildir.
Ölümü çok hâtırlamak, fânî, geçici lezzetlerin kesilmesine sebeb olup, ebedî
lezzetlerin kesilmesine sebeb değildir. [Tenbelliğin ilâcı, çalışkanlar ile
konuşmak, tenbel, uyuşuk kimselerden kaçınmak, Allahü teâlâdan hayâ
etmek lâzım geldiğini ve azâbının şiddetli olduğunu düşünmekdir.]
6– ilm tahsîlinin şartlarından biri de, ömrün sonuna kadar ilm öğ-
renmeye niyyetli ve karârlı olup, devâm etmekdir. Vakti ilm öğrenmeye
sarf etmenin çâresi, âlimler tarafından şöyle beyân edilmişdir. Bir ilm ile
meşgûliyyetden gevşeklik ve yorgunluk hâsıl olunca, başka bir ilmle
meşgûl olmalıdır. Rivâyet olunmuşdur ki, Abdüllah ibni Abbâs “radıyallahü
anh” hazretleri, talebelere ilm öğretmekle meşgûl olmakdan dolayı,
kendisinde yorgunluk his etdiği zemân, şâirlerin dîvânlarını isterdi.
7– ilm tahsîlinin şartlarından biri de, ilm öğrenmek için takvâ ve asâlet
sâhibi, yaşlı ve nasîhat eden bir hocayı tercîh etmekdir. ilk zemânlarda,
ilm talebelerinin hoca bulmak için en uzak beldelere gitmeleri bu maksadla
idi. Çünki talebeye önce hocası sorulur. Talebenin, üstün sıfatlı âlim
bir zât bulup, ilm öğrenmeye başlaması ve o zât hakkında lâzım ve lâyık
olan ta’zîm ve hürmetde bulunması, onun emrlerini ve nasîhatlarını güzelce
kabûl edip, red etmemesi ve hocasının hukûkunu ana ve babası-
nın ve diğer müslimânların hukûkundan önce geldiğini bilmesi, hocaları
n evlâdını, akrâbalarını ve komşularını gözetip, hurmetde kusûr etmemesi
de ilmin edeblerindendir. Bu edeblere riâyet etmemenin ilm ni’metinden
mahrûm kalmaya sebeb olacağı, âlimler tarafından kesin olarak beyân
edilmişdir.
8– Öğrenilen bir ilmin başkasına öğretilmesi ve anlatılması, yâhud
başka bir şeklde tekrâr edilmesi ve o ilme âid yazılmış olan fâideli kitâbları
mütâle’a ederek, derin bir meleke kazanmaya ehemmiyyet verilmesi
de ilm tahsîlinin şartlarındandır. ilm öğrenen kimsenin öğrendiği ilmde
hâsıl olan melekesinden dahâ fazla meleke elde edemeyeceğini düşünmesi
de, ilm ni’metinden mahrûm olmanın kuvvetli sebeblerindendir.
9– ilmlerin gâyelerine bakılıp, bunlardan birinin bütün mes’eleleri veyâ
ekserîsi kısaca mütâle’a edildikden sonra, eğer tabi’atı diğer bir ilmin
mütâle’asına meyl ederse, onun da tahsîline başlanması, meyl etmezse
o yolda sıkıntıya girilmemesi ilm tahsîlinin şartlarındandır. Çünki her insan
ilm öğrenmeye elverişli değildir. Bir ilmi öğrenmeye elverişli olanları
n temâmı da, bütün ilmleri öğrenmeye elverişli değildir. Eğer ilm öğrenmek
isteyen kimse, sebeblerin uygunluğu, zemânın elverişli olması ile, bütün
ilmlerde derinleşmeyi isterse, bütün ilmler birbirine yardımcı ve biri
diğeriyle irtibâtlı olduğundan, böyle bir arzûnun hâsıl olacağı meydândadı
r. Fekat bir ilmde fâideli bir meleke hâsıl olmadan önce, başka bir ilmi
– 73 –
öğrenmeye başlamak, bütün ilmlerde derinleşmek arzûsuna mâni’ olan
sebeblerden ve bütün ilmlerden mahrûmiyyeti îcâb etdiren hâllerdendir.
Bir ilme meyl edip, diğer ilmlere düşmanlık etmek cehâlet sebebiyledir.
insana lâzım olan şey, her ilmden ve fenden bir mikdâr ma’lûmâtı elde etmeye
gayret etmekdir. Aynı şeklde ba’zı ilmleri kötülemek de câiz değildir.
Ba’zı kimseler her ilmin aslı ve mîzânı ve her zihnin açılma sebebi olan
ilm-i mantık ile mutlak olarak ulûm-i hikemiyyeyi kötülediler. ilm-i nücûmun
[astronominin] ba’zı kısmları farz-ı kifâye, ba’zı kısmları da mubâh
olduğu hâlde, onu da kötülediler. Tesavvuf ehlinin, kalbleri saf ve pâk olan
kalb ehlinin sözlerini dahî hedef aldılar. Hâlbuki böyle red ve inkârın hiç
birisi câiz değildir. O şeklde ba’zı ilmleri red ve inkâr edenlerin iddiâsına
göre, bir ilmin kendisi kötülenmiş olsa bile, öğrenilmesi fâideden hâli de-
ğildir. Bu fâidelerden biri, kötülenen ilmi öğrenerek o ilmin sâhiblerini red
ve inkâr edebilmekdir.
Tenbih: Felsefî ilmlerin mütâle’ası iki şart ile halâl olur. Birinci şart,
akâid-i islâmiyyeden habersiz olmamak ve şer’î ilmlerde derinleşen âlimlerden
olmakdır. ikinci şart, felsefe ilmlerinde şer’î kâidelere uygun olmayan
mes’elelere rastlanınca, geçilmeyip, o mes’elelerin reddine ve atılması
na önem vermekdir. Çünki şer’î şerîfin esâslarına uymayan ilmlerin
mütâle’ası ancak red ve tezyîf içindir. Felsefî ilmler, zekâ yardımıyla ve
zemânla elde edilir. Zekâ ve zemân imkânına sâhib olmayanların, dünyâ
ve âhırete yarayan, mu’âmelâta, ibâdetlere ve ahlâka âid bilgileri öğ-
renmekle ve fâideli işleri yapmakla iktifâ etmeleri evlâdır.
10– Akran ve emsâl ile müzâkere ve münâzara da tahsîlin ve ilm öğ-
renmenin mu’teber şartlarındandır. Çünki âlimler, “ilm fidanının büyümesine
sebeb olan âb-ı zülâl [en tatlı su] müzâkere ve münâzaradır” diye buyurmuşlardı
r. Fekat, müzâkere ve münâzaranın, doğrunun ortaya çıkması
maksadıyla yapılması şartdır. Selîm tabi’atlı olan kimselerle yapılan az
bir müzâkerenin, çok fâideler sağladığı, herkes tarafından kabûl edilmişdir.
ilm öğrenmek isteyen kimse için, ilmin inceliklerini dikkatle düşünüp,
tefekkür etmesi ve bunu âdet hâline getirmesi lâzımdır. Çünki ilmî fâidelerin
hâsıl olmasında ve müşkillerin halli husûsunda dikkatle düşünmenin
ve tefekkürün güzellikleri inkâr olunamaz.
11– ilmde gayret ve himmet de tahsîlin şartlarındandır. insan, gayret
ve himmet kanatlarıyla, kemâlâtın zirvesine uçar. ilmi zabt ve kayd etmek
ve bir günün ilmî meşgûliyyetini ertesi güne bırakmamak, ilmî
mes’elelerden yazdığı şeyleri ezberlemek, gayret ve himmet olan hâllerdendir.
12– ilmlerin mertebelerine, sırasına riâyet etmek de tahsîlin şartları
ndandır. Her ilm için bir sınır ve sıra vardır. ilmlerin sırasını bilmek ve her
ilmin sınırını geçmemek lâzımdır.
13– ilm tahsîlinin şartlarından biri de âlet ilmleridir. Ma’lûm olduğu
– 74 –
üzere, ilmler iki kısma ayrılır: Birinci kısm, ulûm-i şer’iyye ve hikemiyye
gibi kendisi maksad olan ilmlerdir. ikinci kısm, ulûm-i arabiyye ve mantı
k gibi, kendisi maksad olmayan ilmlerdir. Zâtı [kendisi] maksad olmayan
ilmlere âlet ilmleri denir. Âlet ilmleri şer’î ve hikemî ilmlerin elde edilmesine
vesîledirler. Kendisi maksad olan ilmlerde sözü genişletmek ve
mes’eleleri kollara ayırmak ve delîller ortaya koymakla, fâideli meleke elde
edileceği için, bir çok fâidenin hâsıl olacağı inkâr olunamaz. Arabî ilmler,
kendisi maksad olan ilmlerden sayılmadığından, arabî ilmlerde sözü
o kadar uzatmaya ve mes’elelerin teferruâtına girmeye ihtiyâc yokdur. Arabî
ilmlerde derinleşmeyi istemek ve ömrü nahv ile zâyı’ eylemek doğru de-
ğildir. ilm öğrenmek isteyen kimse, âlet ilmlerinden maksadın hâsıl olması
na yetecek kadar ma’lûmât elde etdikden sonra, boş düşüncelerle
vakti zâyı’ etmemelidir. Asl maksad olan ilmleri öğrenmeye çalışmak lâzı
mdır. Bu bakımdan arabî ilmler ile çok meşgûl olmak, asl öğrenilmesi
maksad olan ilmlerin öğrenilmesine engellerden sayılmışdır.
ilmleri aslları ve kollarıyla tahsîl etmek, her ne kadar zahmetli görünür
ise de, elde edilmesinde zahmet çekilen şeyin, insan için büyük bir
şerefe sebeb olacağı açıkdır. Bugün ilmî eserleri istifâde kaynağı olan zâtlar,
sâhib oldukları büyük şereşeri râhatlık içinde elde etmemişlerdir. Malları
ile ve bedenen çok fedâkârlıklar yapmışlardır. Yazın ve kışın zahmetlerine
ve çeşidli müşkillere katlanarak, uzak beldelere gitmişlerdir. Oralarda
meşhûr âlimlere kavuşmakla şereşenip, ilm ve ma’rifet tahsîlini temâmlamı
şlardır. Sonra da vaktlerini zâyı’ etmeyip, bir tarafdan ilmi yaymı
şlar ve bir tarafdan da kendilerinden sonrakilerin istifâde etmeleri için
kitâblar yazmışlardır. Bu uğurda gayret göstermişler ve mal sarf etmişlerdir.
işte ilmlerde, meleke ve mahâret kazanmak ve üstün derecelere
ulaşmanın, sonrakilere ilmî eserler bırakmanın, yukarıda anlatılan şekllerde
hâsıl olacağı meydândadır.